Teknik ngrakit teks drama kanthi ngowahi wujud karya gancaran menyang wujud pacelathon diarani

Minak Koncar : Dak kira perkara durung bakal rampung. Awit, saelingku Kanjeng Ratu Kencana Wungu iku miyos dina Wrespati Palguna dudu dina Anggara Cemengan. Kamangka, Adhipati Minak Jingga ing Blambangan iku kondhang minangka priyayi kang pinter, dadi ora gampang kokapusi kaya utusan saka Blambangan loro iki mau. Sing ati-ati lho Patih!Patih Logender : Leres…leres…leres, Panjenengan leres. Ananging, tumpraping Patih Logender…Bab menika prekawis gampil. Panjenengan mboten sisah sumelang, sedaya mangke saged kula rampungi. Pancen Minak Jingga sugih kasekten, ananging niki mangke bakal kawon kalih rekadayane Patih Logender (gela-gelo) Hee..hee…hee...Ratu Kencana Wungu : Ya wis, saiki dak ambali maneh. Kanggo ngrampungi prakara iki, purba wasesa dakpasrahake marang sira! Pasewakan kabubarake!(Ratu Kencana Wungu jumeneng lajeng medal, Minak Koncar lan Patih Logender nyembah atur pakurmatan lajeng medal)Bausastra : dijunjung, dikurmatipundhi : tali, pangiketkancing : kondhegelung : panguwasa, wewenang, dikuwasanipurba wasese : barang kang dianggep nduweni kakuwatanjimat : lair, tumurunmangejawantah : matenimerjaya : isin, lingsemkuceming : mbantah, mbangkang, ngramanmbalela : cara, upayarekadaya : layang, suratnawalaWangsulana pitakon-pitakon iki kang gegayutan karo teks ing dhuwur! 1. Sapa asmane ratu kang murba wasesa kraton Majapait? 2. Sang ratu kagungan patih, sapa asmane? 3. Kepriye watake Patih Logender? 4. Sapa Minak Koncar kuwi? 5. Apa kang dikarepake ”surya sakembaran”? 6. Apa sebabe Adhipati Minak Jingga kirim utusan menyang Majapahit?90 Sastri Basa Jawa/Kelas 117. Sapa sing diutus Adhipati Minak Jingga?8. Apa sebabe jejodhoan antara Ratu Kencana Wungu lan Adhipati Minak Jingga ora dibacutake?Pasinaon 2: Makarya Bebarengan Sawise nyurasa bab-bab kang gegayutan karo struktur teks lan unsur basasajrone teks drama, ing pasinaon iki para siswa bakal kaajak makarya bebarengan. Ingpasinaon siji teks drama kang karembug wis kasedhiyakake, kepriye yen ing pasinaoniki para siswa kudu nyawisake teks drama? Kanthi sesurupan lan rasa pracaya marangkabisane dhewe kaajab para siswa bisa medharake rasa pangrasa lan pamikir wujudteks drama. Kepriye carane?Garapan 1: Ngrakit Teks Drama Teks drama mujudake salah sawijining rumpakan karya sastra kang lumrahedipentasake. Teks drama bisa dikarang sapa wae adhedhasar pengalamane dhewe-dhewe.Teknik ngrakit teks drama bisa katindakake kanthi cara: 1. Langsung, nemtokake tema, paraga, konflik, amanat, lan anta wacana. 2. Transformasi, ngowahi wujud karya gancaran menyang wujud pacelathon. Sing wigati nalika ngowahi gancaran menyang wujud teks drama, ora ngowahi tema, paraga, setting lan amanate. Dene alure bisa owah. Aja lali menehi kramagung. 3. Njarwakake (terjemahan) teks drama kang nggunakake basa saliyane basa Jawa dadi teks drama basa Jawa.Tindakna pakaryan iki: Cerkak ing ngisor iki wacanen kanthi patitis, sabanjure owahana dadi wujud teks drama kaya teknik kang wis kaandharake! Garapen pakaryan iki kanthi bebarengan sajroning klompok!Pahlawan LungsuranMty Anggoro Crita iki kedadeyane wis suwe. Nanging babar pisan aku ora bisa nglalekake.Jane mono crita iki blas ora nyenengake. Ya merga ora nyenengake kuwi sing malahkaya mancep ing atiku. Yen bisa ngono pengin dakkipatake saka angen-angenku.Saben kelingan aku ya rada kudu ngguyu nanging uga nggawe anyele atiku. Piye nggonku ora anyel? Anyel marang awakku dhewe. Dadi bocah kok katrok,ndhesit, kampungan lan ngisin-ngisini. Jane ngono aku ora kepengin kaya wong-wongngono kae. Bisa gaya, ora isinan, mejeng, ya pokoke gaul kaya umume. Nanging jebuleSastri Basa /Kelas 11 91tumindak ora kaya pangrasane dhewe kuwi tiwas bingung, bledru, ora genah lanngisin-isini tenan. Akhire dadi wirang tenan kaya sing dakalami. Critane ngono, dhek liburan semester siji, ngepasi wulan Januari alias taun baru,aku kepengin melu-melu dolan kancaku. Dhasare anake wong gak duwe, dolanmenyang kutha Kediri kuwi kaya nglengkara bisane. Nanging aku ora kurang akal.Sadurunge liburan aku wis celeng-celeng dhuwit saka olehku ngrewangi tanggakumakani pitik ingon-ingone. Sing jenenge SLG, kancaku kaya-kaya saben malem Minggu dolan mrana. Akumung mbayangake kaya apa ta apike, ramene, sarta kahanane SLG kuwi. Saben-sabenaku mung mbayangake. Sadurunge liburan aku wis semayan karo Parmin kancaku singsenasib. Taun baru mengko arep nekad lunga menyang Kediri nyatakake sing jenengeSLG. Mosok SLG sing jarene wis kondhang kaya Paris, aku sing bocah Kediri durungngerti. Esuk kuwi pas taun baru aku macak mlithit. Clanaku siji-sijine sing saksuwene ikidakeman-eman dakenggo. Clana kuwi olehku tuku dhewe nalika aku bar disunatakebiyen. Jane ngono ya wis rada ngapret nanging piye maneh, wong duwene ya mungkuwi. Atiku jane rada mandheg mangu mengko lek clanaku suwek piye? Tapi daktekad,batinku ngene, “Alah polaha ya alon-alon wae mosok arep jebol ana dalan? Aku terusbudhal ngampiri Parmin.Aku karo Parmin numpak sepedhah menyang kutha kecamatan. Sepedhah daktitipakeomahe dulure Parmin. Aku karo Parmin banjur mlaku kira-kira setengah kilo manehnyegat bis. Nalika bis teka aku langsung munggah terus lungguh clenet jejer karoParmin.92 Sastri Basa Jawa/Kelas 11”Iki mengko ana SLG gak usah njajan lo Din,” kandhane Parmin ngguya-ngguyu.”Ya mesthi ora njajan, dhuwite sapa arep nggo njajan?” wangsulanku ya karo kudungguyu. ”Wis, ta , pokoke dina iki awake dhewe bisa tekan Kediri wae wis sueneng, yata?” pitakone Parmin. ”Ya genah, la wong lek nginthi-nginthi ya wis suwe,”wangsulanku. ”Kowe wis sarapan ta?” Parmin takon meneh. ”Wis, sega wadhang,” wangsulanku lirih. Pokoke ana bis aku karo Parminngrasakake gayeng. Mudhun bis saka terminal aku karo Parmin banjur ganti numpak kol jurusan Pare.Munggah kol lungguh clenet. Ing njero kol aku karo Parmin wis gak patek omong -omongan amarga ketenggengen ndelok saurute dalan terminal menyang SLG. Ingangen -angenku mung selak pengin weruh kaya ngapa SLG kuwi. Sedhela manehkernet mbengok, ”SLG…. SLG…..” ”Kula SLG , Pak.” Aku karo Parmin muni ngono sakala karo ngadeg arep mudhun. ”Ya, kene alon-alon mudhune!” Jarene Pak Kernet. Aku karo Parmin terus mencolot ” jlug-jlug” metu saka angkutan. Sapira kageteatiku bareng karo mudhun jlug krungu suwara ”bret” saka clanaku. Sakala akumbengok, ”wadhuh!” Cangkemku langsung dakbungkem dhewe. Yen umpama aku bisanyawang raiku, mesthi abang biru pucet. Kepriye nggonku ra pucet, aku lali yenclanaku rada ngapret. Saking bungahe atiku weruh blegere SLG mencolot sakaangkutan, clanaku mestake bedhah. Pancen ora ana wong ngerti, nanging kancaku siParmin gak mungkin dakapusi. ”Nyapa , Din?” pitakone rada gugup weruh aku isih mbungkem cangkemku. Aku ora mangsuli mung tanganku nuding mengisor nggon slakanganku. ”Nyapa? Kudu nguyuh piye?” pitakone Parmin. Aku mung gedheg-gedheg karo ngempet uisin. Parmin bingung weruh polahku. ” Nyapa , mabuk ta? Lek arep mutah, mutaha! Kene lo minggira!” muni ngonokaro nggeret tanganku. Digeret Parmin ngono aku mbegegeg ora mingset saka panggon. Parmin njurdakglandhang nganggo tanganku kiwa. Amarga tanganku tengen isih iwut nekemmestakku. Parmin dakbisiki, ” He, clanaku bedhah!” ”Ha?” Parmin kaget bar ngono malah ngguyu kepingkel-pingkel. Ora srantajakete dicepot diubetake ing bangkekanku, banjur ana ngarep wetengku ditaleni.Parmin banjur kandha, ” Wis, sip ta?” muni ngono karo ngacungke jempol lan ngguya-ngguyu. Najan jaket lungsuran jebul malah bisa dadi pahlawan. Aku pengin ngguyu kaya Parmin nanging rasa wirangku ora kena dakempet.Senajan pacakanku kaya gaya-gayaa, nanging ing atiku rasa uisin luwih ketara. Rasanekaya getun olehku duwe gantha ngluyur menyang SLG. Nanging wirangku wis radaketambanan amarga aku isih tetep bisa ndeleng endahe Kediri najan mlakuku ora tatagrada kecincugan.Sastri Basa /Kelas 11 93Garapan 2: Ngrancang lan Mentasake Teks Drama Sarampunge klompok ngrakit teks drama ing garapan kapisan, teks dramakasebut bisa kapentasake. Supaya anggone mentasake teks drama ora nguciwani,sadurunge kudu andum gawe, yaiku: a. Netepake sapa sutradarane. b. Netepake sapa paraga-paragane kang cundhuk karo wewatekane. c. Netepake sapa sing kajibah dadi juru riase. d. Netepake piranti musik lan pangrawite. e. Netepake property lan piranti kang salaras karo teks drama lan sapa sing kajibah nandangi. f. Gladhen (maca, maragakake, akting, lan bloking) g. Pementasan utawa pagelaran drama.Tindakna pakaryan iki! Paragakna ana ngarep kelas teks drama kang wis kotulis karo klompokmu!Pasinaon 3: Makarya Kanthi Mandhiri Ing pasinaon iki para siswa kaajab bisa makarya kanthi mandhiri, nyetitekakepementasan teks drama kang katindakake dening klompok.Garapan 2 : Ngomentari Pementasan Teks Drama Nalika salah sawijining klompok lagi oleh giliran mentasake teks drama, parasiswa liyane kanthi tinarbuka lan jujur menehi pambiji, panemu, lan panyaruwe. Babkang prelu oleh kawigaten, yaiku: a. Swara Ing pementasan, paraga kudu bisa ngatur suara supaya antawacanane bisa kaprungu kanthi cetha dening pamiarsa (volume, intonasi). b. Polatan Paraga kudu bisa mitontonake polatan (ekspresi wajah) sedhih, gething, srengen, seneng, wedi, bingung, sombong, ngantuk, lan utawa jumbuh karo panjaluke teks drama. c. Polah Tingkah Sakabehe polah tingkah paraga lakon kudu mujudake obah mosik sing kaseja. Polah tingkah iku kudu laras, imbang, lan wajar kaya panjaluke naskah.94 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Kanggo sarana menehi pambiji, panemu, lan panyaruwe, para siswa bisa migunakaketabel ing ngisor iki:No. Paraga Swara Polatan Tingkah Polah Katrangan12345Garapan 2 : Nulis Teks Drama Kanggo ngundhakake kawasisanmu bab pasinaon drama, bocah-bocah kuduterus nindakake gladhen nulis lan maragakake teks drama. Anggonmu nulis teks bisasaka crita cekak, bisa saka prastawa utawa kedadean kang dumadi ing masyarakat, lanliya-liyane. Mula saka iku, gawea teks drama paling sethithik sababak salaras karopaugeran. GLADHEN WULANGAN 4I. Pilihen wangsulan sing paling bener!1. Manungsa iku diajeni ing bebrayan, jalaran nduweni … sing becik. a. gelar b. drajat c. pangkat d. moral e. martabat2. Saka kesenian, kita ora mung bisa seneng-seneng ngrasakake endahing asil karyaning para seniman, ananging kita uga bisa …. a. ngundhakake drajat lan pangkat b. ngundhakake gelar lan martabat c. ngundhakake gengsi lan prestisi d. ngundhakake pangkat lan jabatan e. ngundhakake ilmu lan kaweruh Sastri Basa /Kelas 11 953. Pagelaran lakon, bisa dadi salah sawijine sarana nggegulang moral sing cocok lan trep. Jalaran …. a. Tuntunan lan wulangan ing pagelaran lakon nduweni sifat doktriner kang meksa. b. Tuntunan lan wulangan ing pagelaran lakon ora nduweni sifat doktriner kang meksa. c. Kanthi lumantar nonton, ngrungokake lan ngrasakake pagelaran lakon, wewarah bab moral ora bisa rumesep lan kajiwaraga. d. Kanthi lumantar nonton, ngrungokake lan ngrasakake pagelaran lakon, wewarah bab moral nduweni sifat doktriner kang meksa. e. Kanthi lumantar nonton, ngrungokake lan ngrasakake pagelaran lakon, wewarah bab moral bisa meksa rumesep lan kajiwa raga4. Ing sajerone adicara penyuluhan utawa sosialisasi, biyasane panitia utawa penyaji materi nyuguhake drama cekak kang awujud lakon utawa sosiodrama. Ancase kanggo …. a. ngenteni adicara sabanjure b. ngenteni adicara inti c. menehi pakaryan paraga lakon d. minangka adicara inti e. narik kawigaten5. Lakon kagelar kanthi wujud drama prasaja. Kaarani prasaja jalaran …. a. mung nduweni ancas kanggo sesuluh b. mung magepokan karo fenomena sosial c. tanpa rerenggan tata artistik d. tanpa ngetokake prabeya akeh e. isine ora goroh utawa mbujuk6. Perangan wiwitane crita kanggo nepungake tokoh/paraga, swasana, lan bibit kawit tumuju crita sabanjure, ing struktur teks lakon diarani …. a. jejer (orientasi) b. pasulayan (komplikasi) c. pangudhare prakara (resolusi) d. pungkasaning crita (koda) e. owahing crita (revolusi)7. Dumadine perkara kang kudu diadhepi dening para tokoh/paraga, ing struktur teks lakon diarani …. a. jejer (orientasi) b. pasulayan (komplikasi)96 Sastri Basa Jawa/Kelas 11c. pangudhare prakara (resolusi) d. pungkasaning crita (koda) e. owahing crita (revolusi)8. Pungkasan karampungane pasulayan utawa dredah, ing struktur teks lakon diarani …. a. jejer (orientasi) b. pasulayan (komplikasi) c. pangudhare prakara (resolusi) d. pungkasaning crita (koda) e. owahing crita (revolusi)9. Bab pokok sing mbedakaken antarane teks lakon karo teks prosa ’gancaran’ liyane yaiku anane … ing teks lakon. a. urutan crita b. tema c. wewarah d. antawacana e. irah-irahan10. Ing tataran andum gawe, ayahan sepisanan sing kudu katindakake yaiku …. a. milih irah-irahan lakon b. netepake dhalang utawa sutradhara c. netepake jadwal gladhen d. netepake paraga e. netepake pananggap11. Sadurunge lakon kagelar, skenario kudu didhudhah lan dibabar supaya …. a. Gambaran kasar ngenani swasana lakon sajerone naskah kasebut bisa kabayangake. b. Dhalang bisa milih lan ngatur samubarang wiwit sadurunge nganti sarampunge pagelaran. c. Dhalang bisa milih para paraga kacundhukake karo wewatake tokoh ing sajeroning teks. d. Dhalang bisa milih pirantining pagelaran (perabotan, busana, lan paes) sing kudu dicepakake. e. Dhalang bisa milih lan netepake irah-irahan lakon sing arep kagelar lan bisa andum gawe.Sastri Basa /Kelas 11 9712. Pagelaran lakon bisa lumaku kanthi lancar lan apik, yen …. a. Sekabehe pawongan kasangkut ing pagelaran kanthi linambaran rasa seneng. b. Sekabehe pawongan melu ngatur pakaryan kanthi linambaran rasa seneng. c. Sekabehe pawongan makarya kanthi linambaran rasa seneng lan tanggung jawab. d. Sekabehe pawongan melu netepake pakaryan kanthi linambaran rasa seneng. e. Sekabehe pawongan melu milih pakaryan kanthi linambaran rasa seneng.13. Sajerone pagelaran lakon, paraga kudu bisa ngatur swara, supaya…. a. Antawacanane bisa kaprungu endhek-dhuwur dening pamiarsa ing sajerone gedhung utawa panggung. b. Antawacanane bisa kaprungu kanthi jelas dening pamiarsa ing sajerone gedhung utawa panggung. c. Paraga lakon bisa ngatur intensitas (kekuatan/seru-lirihe suara) ing sajerone gedhung utawa panggung. d. Paraga lakon bisa ngatur intonasi (nada/endhek-dhuwure suara) ing sajerone gedhung utawa panggung. e. Paraga lakon bisa ngatur artikulasi (kedal/obah lan menga-mingkeme tutuk ) ing sajerone gedhung utawa panggung.14. Cengkorongan (asring kasebut sinopsis) teks lakon, yaiku babon ringkes cerita lakon sing gunane kanggo …. a. Nuntun panulis supaya bisa mahami urutane crita sing sawutuhe. b. Nuntun panulis supaya asil ciptane bisa luwih apik lan temata urut-urutane. c. Nuntun panulis supaya bisa maca cengkorongan kanthi gampang. d. Nuntun dhalang supaya bisa mahami urutane crita sing sawutuhe. e. Nuntun dhalang supaya bisa maca cengkorongan kanthi gampang.15. Teks lakon katulis kanthi bleger kang dumadi saka…. a. bait, baris, paragraf, lan antawacana b.paragraf,antawacana,swasana, lan pituduh laku c. tokoh,bait, baris ,swasana, lan pituduh laku d. tokoh,paragraf,swasana, lan pituduh laku e. tokoh,antawacana,swasana, lan pituduh lakuII. Wangsulana pitakon-pitakon iki kanthi patitis! 1. Apa sing diarani drama? 2. Apa bedane drama tradhisional karo drama modheren? 3. Sebutna tuladhane jinis drama? 4. Apa bedane teks drama karo teks liyane? 5. Apa kang kudu digatekake nalika arep mentasake drama?98 Sastri Basa Jawa/Kelas 11WULANGAN 5 KALOKANING TEMBANG MACAPATKompetensi Dasar dan Indikator3.5 Mengidentifikasi, memahami, menganalisis nilai-nilai moral yang terkandung dalam tembang macapat 3.4.1 Menganalisis struktur tembang macapat. 3.4.2 Menganalisis unsur kebahasaan dalam macapat. 3.4.3 Menjelaskan kata-kata sulit dalam teks tembang macapat. 3.4.4 Menjelaskan pesan moral teks tembang macapat.4.4 Menginterpretasi nilai-nilai moral yang terkandung dalam tembang macapat. 4.4.1 Menceritakan isi tembang macapat. 4.4.2 Mengarang tembang macapat berdasarkan kaidah. 4.4.3 Membaca titi laras tembang macapat. 4.4.4 Melagukan tembang macapat sesuai titi laras. Pasinaon ing bab iki, gegayutan karo tembang macapat. Kanthi nyinauteks tembang macapat kaangkah para siswa bisa ngandelake sipat jujur,andhap asor, disiplin, lan tanggung jawab. Kaendahan tembang macapatminangka karya asli susastra Jawa kaajab bisa nuntun para siswa marangbudi pekerti luhur kang migunani banget ing tata pasrawungan bebrayanlokal minangka bageyan saka bebrayan nasional lan global. Geneya kokmangkono? Semaken gambar lan tembang macapat ing ngisor iki!Gambar: 5.1 gambar: 5.2Sumber: kadangtemanggung.com sumber: arsip.tembi.net Sastri Basa /Kelas 11 99Semaken tembang macapat ing ngisor iki! Luhuring kang kabudayan jawi, Iku kang mangkono, Migunani tumrap bebrayane, Tata krama iku den nastiti, Murih bisa becik, Manggon urip ipun.Mbabar Wawasan Kabudayan Jawa umure wis ewon taun. Salah sijine yaiku kesenian sing awujudtembang. Seni tembang ing kabudayan Jawa kasebut ngandhut unsur estetis, etis, lanhistoris. Unsur estetis utawa kaendahane seni tembang yaiku dulce et utile singtegese nyenengake utawa migunani. Nilai rekreatif tembang bisa nyenengake pikiransing lagi bingung dadi ayem tentrem. Nilai utilitaris tembang sing gandheng karogunane tembang ana praktik ritual masyarakat Jawa. Umpamane, ajegan macapatan,panembrama, ura-ura, lan gegendhingan, nuduhake menawa seni tembang tansahdiuri-uri murih lestari. Nilai etis utawa kasusilan awujud tata krama, unggah-ungguh, budi pakerti,wejangan, wedharan, sopan-santun, pranatan, lan duga prayoga. Mula akeh bangetkitab-kitab Jawa kang ngonceki babagan unsur etis mau. Umpamane Serat Wulangreh,Serat Wedhatama, Serat Tripama, lan liya-liyane. Bab tembang macapat para siswa wis padha nyinaoni nalika ana kelas X. Sanajanmangkono, ing wulangan 5 kelas XI iki para siswa bakal sinau maneh bab tembangmacapat. Tembang macapat mono mujudake karya sastra Jawa kang adiluhung.Lumantar piwulangan iki ing pangajab bisa nggugah para siswa supaya gelem melunguri-uri, cancut taliwanda gumregah cawe-cawe nglestarekake, nyinau, lan nemokakepitutur luhur kang kinandhut sajroning tembang macapat.Sadurunge dibacutake, wangsulana pitakon ing ngisor iki! 1. Apa sing diarani tembang? 2. Apa wae jinise tembang? 3. Kabudayan Jawa iku maneka warna. Apa kang bisa kotindakake kanggo ngleluri sawernane kabudayan Jawa? Wenehana tuladhane! 4. Pitutur luhur apa sing kongerteni, lan apa maknane?100 Sastri Basa Jawa/Kelas 115. Aranana siji wae tembang macapat sing wis kongerteni, banjur terangna apa pitutur luhur kang ana tembang mau! Pasinaon tembang macapat iki bakal kaperang dadi telung perangan, yaiku (1)Mbabar wawasan lan tuladhane tembang macapat, (2) Garapan kelompok nyinautembang macapat, lan (3) Garapan mandhiri nyinau tembang macapat. Lumantar telung perangan iku diajab para siswa bisa ngerteni paugeranetembang macapat, nerangake kawruh basa kang ana ing tembang macapat, negesitembung ing tembang macapat, lan wataking tembang macapat. Sabanjure diajab parasiswa uga nemokake pitutur luhur, ngripta, mbiwarakake, lan nembangake tembangmacapat. Kanthi pembelajaran saintifik lan penilaian autentik, diajab para siswa bakalbisa nggayuh ancasing pasinaon bab tembang macapat.Pasinaon 1: Modhel Teks Tembang Macapat Pinilih Kanthi sinau bab tembang macapat, kaajab para siswa bisaningkatake rasa syukure marang Gusti Kang Maha Kuwasa dene wiskaparingan sastra awujud tembang macapat kang kebak pitutur luhur.Lelandhesan sipat jujur, tresna budaya, dhisiplin, lan tanggung jawab parasiswa diajab bisa nemokake strukture tembang macapat saunsur basane.Kajaba iku kaajab para siswa uga bisa ndudut pitutur luhur ing sajronngtembang lan ngecakake ing pasrawungan. Para siswa uga diangkah bisangripta tembang macapat, nerangake kaendahan basa sajroning tembangmacapat, ngandharake surasane tembang karyane, uga nembangakekanthi titilaras lan trapsila. Tembang utawa sekar yaiku rumpakan basa kanthi paugeran tartamtu kangpangucape kudu nggunakake kagunan swara. Mulane ing tembang macapat anaperangan rasaning swara (titilaras) lan rasaning basa (sastra). Ing rasaning swaradikenal anane titilaras slendro lan titilaras pelog. Titilaras slendro iku ana telung pathet,yaiku slendro pathet nem, slendro pathet sanga, lan slendro pathet manyura. Titilaraspelog uga ana telung pathet, yaiku pelog pathet nem, pelog pathet lima, lan pelogpathet barang. Ing tembang iku rasaning swara winengku ing rasaning basa, tegese nalikanembang kudu ngutamakake basa utawa sastrane. Mula banjur ana pedhotan kendholan pedhotan kenceng. Pedhotan kendho iku pedhotan kang manggon ing wekasaningtembung lan ora medhot wandaning tembung, dene pedhotan kenceng iku pedhotankang ora manggon ing wekasaning tembung. Rasaning basa tuwuh saka pilihan tembung kang digunakake kanggo ngrakitutawa nulis rumpakan sing mangun tembang macapat. Pilihan tembung – tembung ingrumpakan sing mangun tembang mau saben jinis tembang macapat mawa paugeranmligi. Paugeran mligi iku sing diarani struktur teks tembang macapat.Sastri Basa /Kelas 11 101Struktur teks tembang macapat yen mung sapada mau wujude guru gatra,guru wilangan lan guru lagu. Manawa karakit dadi serat tembang macapat mau bisakapilah – pilah rupa pupuh. Saben saserat lumrahe dumadi saka pirang-pirang pupuh.Saben pupuh mau dumadi saka pirang-pirang pada. Ing saben pada bisa ditemokakeguru gatra, guru wilangan, lan guru lagu/swara. Arane saben pupuh mau bisa didelengsaka sasmitaning tembang lan paugerane tembang macapat.Jinise tembang macapat ana sewelas. Saben jinis tembang macapat saliyanenduweni struktur teks mligi uga ngandhut filsafat. Paugeran lan filsafat kangkinandhut ing tembang macapat bakal dijlentrehake ana ing ngisor iki:1. MaskumambangGuru gatrane : 4 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 12i, 6a, 8i, 8a.Tuladhane tembang Maskumambang: Kelek-kelek biyung sira aneng ngendi (12i) Enggal tulungana (6a) Awakku kecemplung warih (8i) Gulagapen wus meh pejah (8a)Maskumambang nggambarake nalika manungsa isih ana ing alam ruh lan durunglair. Sabanjure ruh iku dititisake ana ing guwa garbane ibu. Kumambang tegesekemampul, terapung-apung. Nggambarake kahanane si jabang bayi nalika ana ingnjero guwa garba. Wataking tembang iki umume kaya wong kang lagi sambatkelara-lara, ketula-tula, lan sengsara.2. MijilGuru gatrane : 6 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u .Tuladhane tembang Mijil: Mijil ing dunya siniwi ratri (10i) Kabeh durung katon (6o) Amung anjali soca ing tembe (10e) Lelaku alon siniji-siji (10i) Nunggu mring wartaning (6i) Sesotya satuhu (6u)Mijil kuwi tegese lair. Tembang Mijil nggambarake laire si jabang bayi. Tembang ikinduweni watak gandrung utawa prihatin, kanthi sasmita: wijil, mijil, wiyos, utawararasati.102 Sastri Basa Jawa/Kelas 113. SinomGuru gatrane : 9 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a.Tuladhane tembang Sinom: Nuladha laku utama (8a) Tumrape wong tanah jawi (8i) Wong agung ing ngeksiganda (8a) Panembahan senopati (7i) Kepati amarsudi (7i) Sudane hawa lan nepsu (8u) Pinesu tapa brata (7a) Tanapi ing siyang ratri (8i) Amemangun karyanak tyasing sesama (12a)Sinom nggambarake kahanane manungsa nalika isih enom. Sinom tegese anom,enom, utawa timur. Nalika isih enom, manungsa utawa bocah kudu golek elmuutawa ngangsu kawruh saakeh-akehe kanggo sanguning urip ing tembe mburine.Tembang iki nduweni watak wantah, dene sasmitane ing antarane: anom, taruna,srinata, ron kamal, pengrawit, lan logondhang.4. KinanthiGuru gatrane : 6 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i.Tuladhane tembang Kinanthi: Padha gulangen ing kalbu (8u) Ing sasmita amrih lantip (8i) Aja pijer mangan nendra (8a) Kaprawiran den kaesthi (8i) Pasunen sarira nira (8a)Kinanthi iku salah sijine tembang macapat kang umume kanggo nggabarake rasaseneng, katresnan, lan kewicaksanan. Kinanthi nggambarake bocah sing dituntunsupaya slamet uripe. Tuntunan utawa dalane kudu sing bener supaya cita-cita utawapangarep-arepe bisa kawujud lan kaleksanan. Tembang iki nduweni watak asih lanasuh. Sasmitane yaiku: kinanthi, kanthi, utawa sinartan.5. AsmarandanaGuru gatrane : 7 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 8i, 8a, 8o, 8a, 7a, 8u, 8a. Sastri Basa /Kelas 11 103Tuladhane tembang Asmarandana: Duh garawaku banowati (8i) Sirya kariya raharja (8a) Ingsun anemahi layon (8o) Mring becik pamomong ira (8a) Mring para putra nira (7a) Duh nyawa atmaja ingsun (8u) Dadya kariya raharja (8a)Tembang Asmarandana umume kanggo wong sing lagi gandrung. Yen didelengwantah, Asmarandana dijupuk saka tembung asmara kang tegese seneng utawatresna, lan dahana kang tegese geni. Mula saka kuwi, Asmarandana isine wuyunglan samubarang kang magepokan karo tresna. Rasa seneng utawa tresna ikuparingane Gusti Kang Maha Kuwasa marang sakabehing manungsa. Rasa senengutawa tresna iku kudu dijaga supaya ora ndadekake utawa nuwuhake bebayatumrape manungsa. Tembang Asmarandana iku nduweni watak luwes lan manis.Sasmitane: kasmaran, asmara, brangti, kingkin, utawa dana.6. GambuhGuru gatrane : 5 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 7u, 10u, 8u, 8u, 8o.Tuladhane tembang Gambuh: Sekar gambung ping catur (7u) Kang cinatur polah kang kalantur (10u) Tanpa tutur katula-tula katali (12i) Kadalwarsa katutur (8u) Katutuh pan dadi awon (8o)Gambuh tegese jumbuh, sarujuk, utawa sawiji, yaiku gegambarane wong kangngancik alam kulawarga. Mula sawise padha jumbuh, sarujuk, utawa cocog, banjurmbangun kulawarga adhedhasar rasa tresna. Tembang iki watake rada sereng.Sasmitane: gambuh, tambuh, anut, wimbuh.Tembang gambuh pancen kebak ing pitutur. Pitutur kang nggiring manungsa supayaeling marang tumindak-tumindake. Manungsa dielingake menawa kabeh tingkahpolahe manungsa iku ana akibate. Adigang, adigung, adiguna, bakal nyilakakakeuripe manungsa sing duwe patrap kaya mangkono iku.7. DhandhanggulaGuru gatrane : 10 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a.104 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Tuladhane tembang Dhandhanggula: Ana kidung rumeksa ing wengi (10i) Teguh hayu luputa ing lara (10a) Luputa bilahi kabeh (8e) Jim setan datan purun (7u) Paneluhan tan ana wani (9i) Miwah panggawe ala (7a) Gunaning wong luput (6u) Geni atemahan tirta (8a) Maling adoh tan ana ngarah ing mami (12i) Guna duduk pan sirna (7a)Dhandhanggula nggambarake kahanan uripe manungsa kang nyenengake, mapan,mulya, cukup sandhang, pangan, lan papan. Dhandhanggula isine kebak pengarep-arep utawa pangajap kang becik, kebak memanis amarga apa kang digegadhangbisa kasembadan. Akeh pitutur sajroning tembang iki kaya tembang kang riniptadening Sunan Kali Jaga ing ndhuwur mau. Watake luwes. Sasmitane: tembungsarkara, manis, madu, dhandhang.8. DurmaGuru gatrane : 7 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i.Tuladhane tembang Durma: Dipun sami ambanting sarira nira (12a) Cegah dhahar lan guling (7i) Dorapan suda (6a) Nepsu kang ambra ambra (7a) Lerema ing tyas sireki (8i) Dadi sabarnang (5a) Karsa nira lestari (7i)Durma kuwi nggambarake kahanane manungsa kang wis seneng, sarwakecukupan utawa wis mapan. Sawise mapan aja lali padha nindakake darma.Durma asale saka tembung darma, sedhekah utawa derma, tetulung marangsapadhane. Tembang iki ngelingake menawa manungsa iku ora bisa urip dhewe,tansah mbutuhake liyan. Mula manungsa kudu bisa urip rukun, tetulungsapadhane, lan nandur kabecikan saakeh-akehe. Tembang iki nduweni watak serulan sereng banget. Sasmitane: durma utawa mundur. Sastri Basa /Kelas 11 1059. PangkurGuru gatrane : 7 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i.Tuladhane tembang Pangkur: Jinejer ing wedhatama (8a) Mrih tan kemba kembenganing pambudi (11i) Mangka nadyan tuwa pikun (8u) Yen tan mikani rasa (7a) Yekti sepi sepa lir sepah asamun (12u) Semasane pasamuwan (8a) Gonyak-ganyuk nglelingsemi (8i)Pangkur asale saka tembung mungkur utawa mundur. Tegese, manungsa kudubisa mungkurake kabeh hawa nepsune. Uripe manungsa iku ora selawase, mulakudu tansah eling lan waspada. Seneng darma lan ngedohi/ngungkuri angkara.Tembang iki watake sereng. Sasmitane: pungkur, kur, kepungkur.10. MegatruhGuru gatrane : 5 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 12u, 8i, 8u, 8i, 8o.Tuladhane tembang Megatruh: Sigra milir sang gethek sinangga bajul (12u) Kawan dasa kang njageni (8i) Ing ngarsa miwah ing pungkur (8u) Tanapi ing kanan kering (8i) Sang gethek lampahnya alon (8o)Megatruh asale saka tembung pegat sing tegese pisah lan ruh sing tegese nyawautawa roh. Tembang iki nggambarake manungsa kang lagi sakaratul maut. Pisahantarane nyawa karo raga. Diwiwiti nalika ana guwa garbane ibu, lair, diwasa, uripmulya, lan ana ing pungkasaning crita manungsa mesthi bakal mati. Tembang ikiwatake getun, keduwung, prihatin. Sasmitane: andhudhuk, megat, truh, pegat.11. PucungGuru gatrane : 4 gatraGuru wilangan lan guru lagune : 12u, 6a, 8i, 12a.106 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Tuladhane tembang Pucung: Ngelmu iku kelakone kanthi laku (12u) Lekase lawan kas (6a) Tegese kas nyantosani (8i) Setya budya pangekesing dur angkara (12a) Tembang iki nggambarake kahanane manungsa nalika tekan pungkasaning lakon. Raga kang wis pisah karo nyawa mau diarani layon, jisim, utawa mayit. Layon, jisim, utawa mayit mau banjur dibungkus mori werna putih sing diarani dipocong. Tembang iki nduweni watak sasenenge. Sasmitane: pucung, cung, kaluwak. Tembang Pangkur ing ngisor iki uga kapethik saka Serat Wedhatama.Pangriptane Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunegara IV (KGPAAMangkunegara IV), pujangga kang uga raja ing Surakarta Hadiningrat (1788-1820). Mingkar mingkuring angkara, Akarana karanan mardi siwi, Sinawung resmining kidung, Sinuba sinukarta, Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung Kang tumrap neng tanah Jawa, Agama ageming aji. Nggugu karsaning priyangga, Nora nganggo peparah lamun angling, Lumuh ing ngaran balilu, Uger guru aleman, Nanging janma ingkang wus waspadeng semu Sinamun ing samudana, Sesadon ingadu manis. Si pengung nora nglegawa, Sangsayarda deniro cacariwis, Ngandhar-andhar angendhukur, Kandhane nora kaprah, saya elok alangka longkanganipun, Si wasis waskitha ngalah, Ngalingi marang si pingging.Sastri Basa /Kelas 11 107Garapan 1 : Jinis lan Strukture Tembang Macapat Tembang Macapat iku nduweni struktur teks awujud paugeran telu cacahe, yaiku:guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu.Tindakna pakaryan iki: (1) Golekana guru wilangan lan guru lagune Tembang Pangkur ing ngisor iki!Gatra Cakepan Guru Wilangan lan Guru Lagune1 Mingkar mingkuring angkara, …………………….. ……………………..2 Akarana karanan mardi siwi, …………………….. ……………………..3 Sinawung resmining kidung, ……………………..4 Sinuba sinukarta, ……………………..5 Mrih kretarta pakartining ngelmu …………………….. luhung6 Kang tumrap neng tanah Jawa,7 Agama ageming aji.(2) Golekana guru gatra, guru wilangan lan guru lagune tembang Pangkur ing pada (2) lan pada (3) ing dhuwur!(3) Apa guru gatra, guru wilangan, lan guru lagune padha persis karo pada (1)? Yen ngono apa dudutan kang bisa dijupuk?108 Sastri Basa Jawa/Kelas 11(4) Jangkepana garapan ing ngisor iki! Arane tembang Guru Guru wilangan lan guru lagune gatraneMaskumambang ……… ……………………….Mijil ……… ……………………….Sinom ……… ……………………….Kinanthi ……… ……………………….Asmaradana ……… ……………………….Gambuh ……… ……………………….Dhandhanggula ……… ……………………….Durma ……… ……………………….Pangkur ……… ……………………….Megatruh ……… ……………………….Pucung ……… ……………………….Garapan 2 : Kawruh Basa Sajroning Tembang Macapat Tembang minangka asil susastra kawangun mawa tembung-tembung endahutawa basa rinengga. Kang kalebu basa rinengga, yaiku: tembung saroja, tembungKawi, tembung garba, wangsalan, sengkalan, purwakanthi, paribasan, bebasan, saloka,lan liya liyane. Kang magepokan karo basa rinengga wis karembug ing kalas X. Mula ingbab iki para siswa mung kari nggoleki lan nemokake basa rinengga sajroning tembangmacapat.Semaken tembang Dhandhanggula ing ngisor iki banjur wangsulana pitakon-pitakone! Iwa Patih marma sun timbali, ingsun paring weruh marang sira, yen ingsung antuk wangsite, saka dewa kang linuhung, saranane paprangan iki, kang bisa mbengkas karya, Sastri Basa /Kelas 11 109bocah saka gunung, kekasih Damarsasangka, siwa patih lah ikupayanen nuli, ywa kangsi tan kapanggya. Lamun sira tan bisa ngulari, siwa patih aja takon dosa, mesthi gedhe pidanane, Dhuh gusti jwita prabu, bathara gung sak tanah Jawi, dhawuh paduka nata, sendika pukulun, karsendra kapasang yogya, kauningana ingkang kacetheng wangsit, nama pun Damarwulan. Sutanipun Kakang Hudara patih, mangka sampun wonten kepatihan, kang minangka saranane, kawula pundhut mantu, kapan sampun sawatawis lami, dhaup lan Anjasmara, kapanggih nak dulur, iya patih sun tarima, mara gage iriden ing ngarsa mami, nuwun inggih sendika. (1) Golekana basa rinengga apa wae kang tinemu ana tembang Dhandhanggula ing ndhuwur lan golekana tegese! (2) Apa sing dicritakake sajroning tembang Dhandhanggula ing ndhuwur? Coba critakna!Garapan 3 : Negesi Tembung Sajroning Tembang Macapat Semaken tembang Sinom ing ngisor iki! Tembang iki perangan saka ”Serat Kalatidha” anggitane Raden NgabehiRanggawarsita kang nyritakake pralampita ramalan jaman edan, yaiku sawijine jamankang wargane tumindak kaya wong edan utawa wong lara pikire. Tembung ”edan”tegese lara pikire utawa tumindak kaya wong edan.110 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Golekana tegese tembung sajroning tembang ing ngisor iki!Tembang Tegese TembungUjaring Panitisastra panitisastra = ...............................awawarah asung pelinging jaman keneng musibat awawarah = ...............................wong ambek jatmika kontit.Mangkono yen niteni. jadmika = ...............................Pedah apa amituhupawarta lalawora kontit = ...............................mundhak angroronta ati.Angur-baya ngiketa cariteng kuna. pedah = ...............................Keni kinarya darsana lalawora = ...............................palimbang ala lan becik.Sayekti akeh kewala ...................................................lalakon kang dadi tamsilmasalahing ngaurip ....................................................wahanira tinemutemahan anarima …………………………………………………..mupus papasthening takdir …………………………………………………..puluh-puluh anglakoni kaelokan. ………………………………………………….. …………………………………………………..Amenangi jaman edan …………………………………………………..ewuh aya ing pambudi …………………………………………………..Melu edan nora tahan …………………………………………………..yen tan milu anglakoni …………………………………………………..boya kaduman melik …………………………………………………..kaliren wakasanipun.Dilalah kersa Allah …………………………………………………..begja-begjaning kang lali …………………………………………………..luwih begja kang eling lan waspada. ………………………………………………….. ………………………………………………….. ………………………………………………….. ………………………………………………….. ………………………………………………….. ………………………………………………….. …………………………………………………..Beda lan kang wus santosa …………………………………………………..kinarilan ing Hyang Widhi …………………………………………………..satiba malanganeya …………………………………………………..tan susah ngupaya kasil …………………………………………………..saking mangunah prapti …………………………………………………..Pangeran paring pitulung …………………………………………………..marga samaning titah …………………………………………………..rupa sabarang pikolih …………………………………………………..parandene masih taberi ikhtiyar. ………………………………………………….. Sastri Basa /Kelas 11 111Pasinaon 2 : Makarya Bebarengan Ing pasinaon 2 iki para siswa kaajap bisa njangkepi guru wilangan lan guru lagu, njangkepi gatraning tembang, nggancarake tembang, lan nyritakake isining tembang bebarengan karo klompok. Kabeh tingkatan gegladhen mau kanggo nggayuh ancasing pasinaon. Kanthi jujur, disiplin, lan tanggungjawab pasinaon bakal mupangati tumrap para siswa. Rasa tresna marang agunge kabudayan Jawa bakal sansaya ngrembuyung mekar ngrembaka.Garapan 1 : Njangkepi Guru Wilangan lan Guru Lagu Tembang utawa sekar yaiku rumpakan basa kanthi paugeran tartamtu kang wisbaku. Paugeran mau ing antarane, yaiku guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu.Bebarengan karo kancamu, jangkepana guru wilangane tembang sakmarine iki, banjuraranana jinise tembange! Jinise Cakepane Guru WilanganTembang lan Guru Lagune Pra putra lan putriku, ……………………….………………. Aja lali ing sadhengah wektu, ………………………. Tansah eling manembah marang hyang ………………………. widi, Wit sumbering urip iku, ………………………. Tana liya mung hyang manon. ……………………….………………. Katon asihira yayi (8i) ………………………. Tresna maring kadang tuwa (8a) ………………………. Iya sapa kaya kowé (8e) ………………………. Wus kèthèr isining jagad (8a) ………………………. Tumon kasektènira (7a) ………………………. Dasamuka wusnya wuwus (8u) ………………………. Kang rayi lon aturipun (8u) ……………………….………………. Wong Agung Rama Wijaya, ………………………. Mangunèng tyas tan pinanggih, ………………………. Tan ana wenganing driya, ………………………. Déné kalangan jaladri, ……………………….112 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Ènget pandhita nguni, ……………………….Sutikna Yogi turipun, ……………………….Bésuk pan kalampahan, ……………………….Angadoni jayèng jurit, ……………………….Mring Ngaléngka sedhih kalangan ……………………….samodra. ……………………….Garapan 2 : Njangkepi Gatraning Tembang Ana ing garapan 2 iki coba jengkepana cakepane tembang. Bebarengan karokancamu, rembugen tembung-tembung apa kang bisa njangkepi gatraning tembang ingngisor iki.Cakepan ing ngisor iki jangkepana supaya dadi tembang sing becik! No Tembang lan Cakepane a. Asmaradana (8i, 8a, 8o/e, 8a, 7a, 8u, 8a) Anjasmara ……………… mami, ………………………. kulaka warta, Dasihmu tan wurung ………………………., Aneng kutha ……………………………………, ……………………………… uru bisma Kariya mukti …………………………………, Pun kakang pamit …………………………………. . b. Gambuh( 7u, 10u, 12i, 8u, 8o) Sekar Gambuh …….. ………… , Kang ………….. …………… kang kalantur, ………. …………… katula-tula katali, Kadaluwarsa …………………………, ………………… pan dadi awon.Garapan 3 : Nggancarake/Nyritakake Isine Tembang Lungguha bebarengan karo klompokmu, banjur critakna isine cakepan tembangKinanthi kang karacik dening Winardi S. Nugrahanto-Ngawi ( kapetik saking kalawartiPenyebar Semangat No.7- 14 Pebruari 2015) ing ngisor iki kaya tuladhane!Sastri Basa /Kelas 11 113Tembang Kinanthi Gancarane1. Kocapa kacaritanipun Dicritakake menawa kadang Pandhawa nyata bisa ngrampungake olehe Pra Pandhawa kang sayekti mbangun negara sarana babadi wana Rampung amangun negara Marta. Negara iku sabanjure karan Wana marta den babadi Indraprastha. Mula kabeh banjur Madeg praja Indraprastha ngunjukake sukur marang Hyang Widhi. Sukur konjuk mring Hyang Widhi Praja endah wis maujud. Pandhawa banjur tekad nganakake sesaji rajasuya2. Praja endah wus maujud kang disekseni sewu negara. Najan Tekading Pandhawa yekti akeh banget godha, nanging bisa kalis Asesaji rajasuya ing sambikala. Sineksenan sewu nagri Nadyan keh godha rencana ……………………………………………… Ning sedaya bisa kalis ……………………………………………… ………………………………………………3. Para Kurawa satuhu ……………………………………………… Jroning driya katon runtik ……………………………………………… Nguningani Pra Pandhawa ……………………………………………… Saged ambabar negeri ……………………………………………… Endah kang sarwi kencana ……………………………………………… Pengin sanget handarbeni ……………………………………………… ………………………………………………4. Kurupati wus mituhu ……………………………………………… Pangrigene paman patih ……………………………………………… Harya Suman sewu cara ……………………………………………… Pandhawa kaajak tandhing ……………………………………………… Kasukan dhadhu ing mbenjang ……………………………………………… Ing Hastinapura nagri ……………………………………………… ……………………………………………… 5. Watake Pandhawa iku ……………………………………………… Kautaman den ugemi ……………………………………………… Tansah mrih leganing liyan ……………………………………………… Main dhadhu den ladosi ……………………………………………… Tan weruh karti sampeka ……………………………………………… Dhadhu kawalik Sengkuni ……………………………………………… ……………………………………………… 6. Negara wus dadi udhu ……………………………………………… Garwa apa dene rayi ……………………………………………… Nadyan dhirine priyangga ……………………………………………… Yudhistira angugemi ……………………………………………… Pasrah raga lan negara Hamuwun Dewi Drupadi 7. Pandhawa wus dadi batur Asor ing dhadhu puniki Dursasana murang tata Memirang Dewi Drupadi114 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Sang dyah ayu wus prasapa ……………………………………………… Sineksen langit lan bumi ………………………………………………8. Drupadi ngucap kawetu ……………………………………………… Jroning nandhang lara ati ……………………………………………… Mbesuk lamun Bratayuda ……………………………………………… Kanggo ngluwari punagi ……………………………………………… Lega yen wus siram jamas ……………………………………………… Rahnya Dursasana iki ………………………………………………Pasinaon 3 : Pakaryan Mandhiri Pakaryan mandhiri mujudake sarana kanggo mbuktekake asil pasinaonmu bebarengan kelompok. Ing pasinaon 3 Pakaryan Mandhiri, bisa nggambarake watak jujur, disiplin lan tanggungjawabmu marang dhiri pribadhi, marang pasinaon, lan marang sakiwa tengenmu. Para siswa wis mangerteni jinis, tata paugeran, lan kawruh basa sajroning tembang. Mula ana bagean iki para siswa kudu bisa nggoleki pitutur luhur sajroning tembang, nembang, lan ngripta tembang macapat kanthi madhiri. Tembang-tembang kang dirembug ing pasinaon iki kapilih kang ngemu pituturluhur. Serat yasane para pujangga mau ngandhut mutyara pitutur luhur kang gedhebanget guna paedahe tumrap tata panguripan saben dinane.Garapan 1 : Nggoleki Pitutur Luhur Sajroning Tembang Kepriye carane supaya bisa nemokake pitutur luhur ing tembang macapat?Mesthine para siswa isih eling nalika ana kelas X biyen. Salah siji cara kanggo nemokake pitutur luhur ing tembang macapat yaiku kanthimangsuli ukara pitakon kang nggunakake tembung pitakon ”apa”, ”sapa”,”geneya/ya’apa”, lan ”kepriye/ya’apa”: 1) Tembang-tembang ing ngisor iki gatekna! 2) Bebarengan karo kancamu sabangku gawea ukara pitakon kanthi tembung ”apa”, ”sapa”, “geneya/ya’apa”, lan ”kepriye/ya’apa”, paling sethithik 3 pitakon. 3) Sabanjure pitakon mau ijolna karo bangku/kelompok sandhingmu. 4) Wangsulana pitakon-pitakon ijolan sing kotampa mau! 5) Tulisen maneh wangsulanmu, dadi dudutan pitutur luhur kang ana ing tembang!Sastri Basa /Kelas 11 115Tembang Pitakon lan Wangsulan1. Asmarandana - sapa sing ora oleh turu sore?Aja turu sore kaki + kulaAna Dewa nganglang jagad - sapa sing nglanglang jagad?Nyangking bokor kencanane + dewaIsine donga tetulak - apa sing digawa para dewa?Sandhang kelawan pangan + bokor kencanaYaiku bageyanipun - apa isine bokor mau?Wong melek sabar narima + donga tetulak, sandhang lan pangan - kabeh mau bageyane sapa? + wong sing melek lan sabar narima *Pitutur luhure : Wong mono kudu akeh prihatine. Ora kakehan turu, sabar lan narima. Ya wong ngono kuwi sing bakal oleh kanugrahaning Hyang Maha Kuwasa.2. Sinom - ……..……………………………………?Nulada laku utama, + …………………………………………..Tumrape wong Tanah Jawi, - ……………………………………………..?Wong agung ing Ngeksiganda, + …………………………………………..Panembahan Senopati, - ……………………………………………..?Kepati amarsudi, + …………………………………………..Sudane hawa lan nepsu, *pitutur luhure:Pinepsu tapa brata, ……………………………………………………Tanapi ing siyang ratri, ……………………………………………………Amamangun karyenak tyasing ……………………………………………………sesama. …………………………………………………… ……………………………………………………3. Pucung - ……………………………………………… Durung becus kesusu selak + …………………………………………….. besus, - ……………………………………………… Amaknani rapal, + …………………………………………….. Kaya sayid weton mesir, - ……………………………………………… Pendhak pendhak angendhak, + …………………………………………….. Gunaning jalma. *Pitutur Luhure : ………………………………………………….. ………………………………………………….. ………………………………………………….. ………………………………………………….. …………………………………………………..116 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Garapan 2 : Ngripta Tembang Macapat Adhedhasar Teks GancaranSemaken tuladha carane ngripta tembang macapat adhedhasar teks gancaran ingngisor iki, banjur rampungna manut prentahe! Teks Gancaran Tembang KinanthiDicritakake menawa kadang Kocapa kacaritanipun,Pandhawa nyata bisa ngrampungake Pra Pandhawa kang sayekti,olehe mbangun negara sarana babadi Rampung amangun negara,wana Marta. Negara iku sabanjure Wana marta den babadi,karan Indraprastha. Mula kabeh Madeg praja Indraprastha,banjur ngunjukake sukur marang Sukur konjuk mring Hyang Widhi.Hyang Widhi. Tembang Dhandhanggula Teks GancaranDicritakake ngenani kraton Medhang ……………………………………………Kamulan, nalika Sang Raja Agung Sri ……………………………………………Jayalengkara kang jumeneng nata. ……………………………………………Sang Prabu anteng pikire, alus ……………………………………………budine, pinter lan welas asih marang ……………………………………………bala tentarane. Sih tresna marang ……………………………………………wanita, kasil mrantasi karya lair lan ……………………………………………batin. …………………………………………… ……………………………………………Teks Gancaran Tembang Pucung…………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… …………………………………………… Sastri Basa /Kelas 11 117Garapan 3 : Maca Titilaras lan Nembang MacapatAyo nyemak lan nembang bebarengan!Tembang PangkurTembang Pangkur, Cengkok Kasmaran, Laras Pelog Pathet Nem(B. Arintoko, 1981 : 22 – 23)3 5 5 5 3 3 3 3.0 →titi laras/notasiSe - kar Pang- kur kang wi – nar - na, → cakepan/syair3 5 5 5 6 1 1 1 1 1 1 1 .0 kang kang go wong nga-u - rip,Le - la - buh- an . . . . . .. . .5 6 . 1 1 1 1 1 1 .2 3 1 . 0A - la lan be - cik pu – ni - ku,5 5 5 5 5 54 4 5 . 0Pra -yo - ga ka - wruh a - na,3 5 5.6 5.6 3 3 3 3 3 3 5 6 6 .0A - dat wa - ton pu - ni - ku di - pun ka – du - lu,2 3 3 3 3 3 3 3 .0Mi - wah ta ing ta - ta kra - ma,1 2 3 . 1 2 3 . 6.53 2.3 . 2 1 .0Den ka - es - thi si - yang ra - tri .(Serat Wulangreh, Paku Buwana IV, ing Sri Hartuti, 2007 : 29 – 30)Setitekna paugerane tembang Pangkur ing ngisor iki!1. Guru gatrane ana 72. Guru lagu lan guru wilangane : a. Gatra 1: 8 a b. Gatra 2: 11 i c. Gatra 3: 8 u d. Gatra 4: 7 a e. Gatra 5: 12 u f. Gatra 6: 8 a g. Gatra 7: 8 i118 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Pasinaon bab tembang macapat wis akeh banget kang kawedharake. Pilihen sijiwae tembang macapat sing kongerteni, banjur tembangna gentenan karokancamu! GLADHEN WULANGAN 5I. Pilihen wangsulan sing paling bener! kang pangucape kudu 1. Rumpakan basa kanthi paugeran tartamtu nggunakake kagunan swara diarani … . a. tembang b. paribasan c. bebasan d. gancaran2. Semaken tembang ing ngisor iki! Mangkono ngelmu kang nyata, sanyatane mung weh reseping ati, bungah ingaran cubluk, sukeng tyas yen denina, nora kaya si punggung anggung gumrunggung, ugungan sadina dina, aja mangkono wong urip.Pitutur luhur kang tinemu sajroning tembang ing ndhuwur yaiku … .a. Dadi wong mono aja seneng ngina marang sapadha-padha.b. Wong urip iku aja sedih yen diarani bodho, aja nesu yen diina, mula kowe bakal nemoni urip kang tentrem.c. Wong bodho iku adate sok sombong lan keminter.d. Goleka ilmu sing akeh supaya mulya uripmu ing tembe mburi.e. Uripa kanthi prasaja lan jujur ana sakabehing tumindak.3. Guru wilangan lan guru lagune gatra kalima tembang ing no 2 yaiku … . a. 8a b. 11i c. 7u d. 12u e. 8iSastri Basa /Kelas 11 1194. //pra putra lan putriku/aja lali ing sadhengah wektu/tansah eling manembah marang hyang widi/wit sumbering urip iku/tana liya mung hyang manon// Pranyatan kang bener mungguh tembang ing dhuwur yaiku… . a. sapada dumadi saka patang gatra b. guru wilangan lan guru lagune: 7u, 10u, 12i, 8u, 8o c. karan tembang kinanthi d. ngemu pituture wong enom marang wong tuwa e. kalebu jinise tembang gedhe. 5. Sekar Gambuh ping catur Kang cinatur tutur …………………….. Tanpa tutur katula-tula katali Kadaluwarsa kapatuh Kapatuh pan dadi awon Tembung kang mathuk kanggo njangkepi cakepane tembang ing ndhuwur yaiku … . a. tutur kalantur b. kang tansah cinatur c. kang kalantur d. atur lumuntur e. catur kalantur 6. Semaken tembang ing ngisor iki! //Kekerane ngelmu karang/Kekarangan saking bangsaning gaib/Iku boreh paminipun/Tan rumasuk ing jasad/Amung aneng sajabaning daging kulup/Yen kapengok pancabaya/Ubayane mbalenjani// Tembang ing ndhuwur diarani tembang … . a. Pangkur b. Asmaradana c. Sinom d. Gambuh e. Dhandhanggula 7. Tembang ana ing no. 6 nggambarake manawa ilmu kang mung dikarang (direkayasa) iku diumpamakne …. a. Barang sing kosong tanpa isi. b. Ilmu sing bisa digawe nulak bebaya. c. Wedhak sing mung bisa nemplek nanging ora bisa nresep menyang njerone kulit. d. Wedhak sing ora bisa diilangi nalika nemplek menyang kulit. e. Ilmu kang mung dikarang iku mbebayani.120 Sastri Basa Jawa/Kelas 118. Asih ing wadya tantra. Gatrane tembang ing ndhuwur nduweni teges … . a. Seneng marang sakancane b. Sih tresna marang bala tentarane c. Seneng tetulung marang sapepadha d. Mung mikir uripe dhewe e. Ora seneng marang wadya balane.9. Serat Wedhatama iku yasan pujangga agung … . a. KGPH Mangkunegara IV b. Sri Susuhunan Pakubuwana IV c. Yasadipura I d. Yasadipura II e. R.Ng. Ranggawarsita10. Serat Wulangreh iku yasane pujangga agung … . a. KGPH Mangkunegara IV b. Sri Susuhunan Pakubuwana IV c. Yasadipura I d. Yasadipura II e. R.Ng. RanggawarsitaII. Wangsulana kang patitis! Sinom Samangsane pasamuan, mamangun marta martani, Sinambi ing saben mangsa, Kala kalaning asepi, Lelana teki-teki, Nggayuh geyonganing kayun, Kayungyun eninging tyas, Sanityasa pinrihatin, Puguh panggah cegah dhahar lawan nendra.1. Kepriye mungguh guru gatra, guru wilangan lan guru lagune tembang ing dhuwur? Terangna!2. Kanggo ngerteni isine tembang Sinom ing dhuwur, coba gawenen gancarane!3. Tembang Kinanthi ini ngisor iki terangna apa pitutur luhure! Mangka kanthining tumuwuh, Salami mung awas eling, Eling lukitaning alam,Sastri Basa /Kelas 11 121Dadi wiryaning dumadi, Supadi nir ing sangsaya, Yeku pangreksaning urip. 4. Gancarna tembang ing ngisor iki! Uripe sapisan rusak, Nora mulur nalare ting saluwir, Kadi ta guwa kang sirung, Sinerang ing maruta, Gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung Pindha padhane si mudha, Prandene paksa kumaki. 5. Gawea tembang Pucung kang isine nggambarake babagan pasinaon! Gatekna paugeran panulisane!122 Sastri Basa Jawa/Kelas 11WULANGAN 6 NJAGA WARISAN LELUHUR MURIH ORA LUNTURKompetensi Dasar dan Indikator3.5 Mengidentifikasi, memahami, dan menganalisis teks aksara Jawa/carakan Madhurâ sesuai kaidah 3.5.1 Mengidentifikasi teks aksara Jawa yang memuat angka Jawa. 3.5.2 Menjelaskan tata cara menulis angka Jawa. 3.5.3 Menjelaskan makna sengkalan dalam teks aksara Jawa.4.5 Membaca cepat teks wacana sastra atau nonsastra beraksara Jawa/carakan Madhurâ 4.5.1 Membaca cepat teks aksara Jawa minimal 15 kata per menit 4.5.2 Menemukan ide pokok teks beraksara Jawa. 4.5.3 Menemukan sengkalan sinawung ing tembang. 4.5.4 Menemukan pesan teks beraksara Jawa. 4.5.5 Menceritakan isi teks beraksara Jawa.Mbabar Wawasan Pasinaon iki nyuguhake wacan kanthi tema ”Njaga Warisan Leluhur Murih OraLuntur” minangka sarana kanggo nyinaoni teks Aksara Jawa. Kaya dene wacanlumrahe, kajaba ana tetembungan, kita uga mrangguli angka. Kepriye tata carapanulise angka ing wacan bakal karembug. Diajab sarampunge nyinaoni teks AksaraJawa iki, para siswa bisa trampil nulis ukara kang ngandhut angka sarta nyumurupi babsengkalan. Ing bab iki kajaba ana andharan bab kababaring wawasan singmagepokan karo tatarakite nulis angka lan sengkalan uga ana gladhen kang bisadigarap kanthi kelompok lan gladhen kang kudu digarap mandhiri. Sadurunge nyinau bab warisan leluhur, wangsulana pitakon-pitakon ing ngisoriki! 1. Apa para siswa isih tau meruhi teks kang katulis mawa Aksara Jawa? 2. Apa para siswa bisa maca teks kang katulis mawa Aksara Jawa kanthi lancar? 3. Apa para siswa bisa methik isine teks kang katulis mawa Aksara Jawa? 4. Kepriye panemumu yen akeh siswa kang kurang trampil maca teks Aksara Jawa? 5. Apa kang kudu kita tindakake supaya tuwuh rasa seneng marang pasinaon kang magepokan karo nulis lan maca wacan Aksara Jawa?Sastri Basa /Kelas 11 123Pasinaon 1 : Modhel Teks Pinilih Sajrone kagiatan iki para siswa bakal nyinaoni bab panulise angka mawa AksaraJawa sarta sengkalan kanthi tema ”Njaga Warisan Leluhur Murih Ora Luntur”. Warisanleluhur bisa wujud werna-werna, upamane teks wayang, tembang, guritan, dongeng,lan maneka warnane basa rinengga. Ing pamulangan kelas sepuluh wis kaandharakebab basa rinengga ing antarane yaiku, tembung saroja, camboran, rura basa, keratabasa, bebasan, paribasan, saloka, wangsalan, sengkalan, lan sapanunggalane. Ing babiki kang bakal dirembug mung sengkalan.Garapan 1 : Njingglengi Teks Aksara JawaTeks ing ngisor iki wacanen kanthi premati! mzyubg- finTenKm/fikn\?km/fiknVt mujufFkenBbHi=k= ag_ szetHjinipun\, kir= l=ku= ;350; w/s ges= ai= c_ k}mMnNipunPe vJjh w[lonF s/ t;3;w/skjjhjep=,avJl/ri[b=os I[nDo[nsiyh z][aos SkenGes=ai=k= kebkPnnD= s/t ppcinÒ`k turunMturun\,?ai=gihawitSki=[wonTenNipunLlmPhanHi=k=avJ=getPunik, ai=k=a vJl/rituwuhaipunG~getH[mB= ksKs=sr n\, k nQ i[tk fKf- afegGipunG|nu= wj124 Sastri Basa Jawa/Kelas 11[b=os I[nDo[nsiyh saiyeg S[ak kpTiz}butKm/fikn Hi=k= spunik kit [pzetTi.?awitSki=kmirhaniNpun´|s±i ai=k= ma suci,km/fikni= [b=osI[nDo[nsiyhsgefMwujufKXxsHi=t=gl\;17;AgusÒ|sW/s; 1945.spunik smPunH nF|=kpKpi=;70;w/s. fi/gayu [rpu bLik\ I[nDo[nsiyh.?mugimugiai=finTe[nPzetTnPunik[b=osI[nDo[nsiyh tnSh m=gihra/j, kinebkKn Hi=kmulYn\ktebihn ski= sw/nini= pnnD=, p=[godnipunPrfu/jn fu/sil juti.Sarampunge nyetitekake wacan ing dhuwur, wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor ikinganggo aksara Latin! 1. Apa irah-irahane wacan ing dhuwur? 2. ?kir=l=ku=;350;w/sges=ai=c_k}mMnNipunPevJjh. Sastri Basa /Kelas 11 125Tulisen nganggo aksara Latin! 3. ?kXxsHi=t=gl\;17;ssi;8; w/s;1945. Tulisen nganggo aksara Latin! 4. ?spunik smPunHnF|=kpKpi=;70;w/s. Tulisen nganggo aksara Latin! 5. Apa isine paragrap kapisan? 6. Apa isine paragrap pungkasan? 7. Kepriye tatacara panulise angka ing ukara nganggo aksara Jawa?Cathetan Wigati:Tata cara panulise angka ing ukara nganggo aksara Jawa: 1. Katulis ing antarane tandha pada pangkat (;.....;) Tuladha: ? kir=l=ku=;350;w/s[b=osI[nDo[nsiyhges= ai=c_ k}mMnNipunPevJjh. 2. Yen tinemu ing pungkasane gatra saburine angka Jawa ana pada lingsa utawa lungsi, katulis tanpa pada pangkat. Tuladha: ?[mzetTifinTenKm/fiknH=ik=kpi=;70.126 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Garapan 2 : Nengeri Teks Aksara Jawa Setitekna pepethan ing ngisor iki!?sucini=p[zsQiwiwrni=wifi°.?sucini=p[zsQiwiwrni=wifi.Sawise nyetitekake pepethan ing dhuwur, kanggo nyurasa bab warisan leluhur,wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki! 1. Apa kang koweruhi bab warisan leluhur? 2. ?sucini=p[zsQiwiwrni=wifi. Ukara kasebut tulisen nganggo aksara Latin! 3. Ukara kasebut kagolong basa rinengga jinis apa? 4. Apa surasane ukara kasebut? 5. Ukara kasebut nuduhake apa? 6. Ing pasrawungan apa para siswa isih meruhi pepethan kaya tuladha ing dhuwur? 7. Apa kang tau kotindakake gegayutan karo warisan leluhur kaya kang kasebut ing dhuwur? 8. Wenehana tuladha apa kang kudu katindakake supaya warisan leluhur ora luntur?Cathetan Wigati:Sengkalan yaiku tetengere taun kang sinandhi sarana tetembungan utawagambar/pepethan. Sengkalan kang awujud tetembungan diarani sengkalan lamba, deneSastri Basa /Kelas 11 127kang awujud pepethan diarani sengkalan memet. Kang bakal diandharake ing wulanganiki mung sengkalan lamba.Tembung-tembung kang dianggep duwe watak etungan: 1. Watak siji a. Tembung kang tegese siji: iji, wiji, tunggal, tunggil, eka, juga) b. Tembung kang ateges mung siji: Gusti, jati (sejati), nyata (sanyata), yekti (sayekti) c. Jenenge perangane badane manungsa apa dene kewan: weteng, udel, buntut d. Barang kang wujude bunder: bumi, srengenge, rembulan e. Wong lan dasanamane: wong, manungsa, janma, jalma, sujalma,tiyang f. Rerimbagane tembung-tembung ing dhuwur 2. Watak loro a. Tembung-tembung kang ateges loro lan dasanamane: loro, dwi, kalih b. Tembung kang duwe teges loro: kembar, penganten, kanthi, lan sapanunggalane c. Perangane badan kang cacahe loro: tangan, sikil, swiwi, mripat, kuping, lan sapanunggalane d. Rerimbage tembung-tembung ing dhuwur. 3. Watak telu a. Tembung-tembung kang ateges telu lan dasanamane: telu, tiga, tri. b. Geni lan dasanamane: geni,latu, agni, dahana, pawaka. c. Kahanane geni: benter, panas, murub, padhang, geseng, kukus, sorot, obor, lan sapanunggalane. 4. Watak papat a. Tembung-tembung kang ateges papat:sekawan, catur. b. Banyu lan dasanamane: banyu, toya, tirta, ranu, we, warih, lan sapanunggalane. c. Kahanane banyu bening, suci, tawa, lan sapanunggalane. d. Samobarang sing tegese banyu utawa isi banyu bun, udan, segara, tlaga, sumur, lan sapanunggalane. e. Sing tegese gawe: gawe, karti, kardi, karya, cipta, lan sapanunggalane sarta rerimbage tembung-tembung ing dhuwur. 5. Watak lima b. Tetembungan kang tegese lima: lima, gangsal, panca, pandhawa. c. Buta lan dasanamane: buta, yaksa, diyu, denawa, ditya, raseksa, lan sapanunggalane. Buta uga kalebu pancabaya, bebaya saka dewa, manungsa,lelembut, kewan, raseksa. d. Angin lan dasanamane: samirana, bayu, maruta, lan sapanunggalane. e. Jemparing lan dasanamane: panah, paser, busur, sara, hru, lan sapanunggalane. Kalebu gaman kang kanggo pancakara/perang: mara128 Sastri Basa Jawa/Kelas 11tangan, mara cangkem, mara sikil, mara bandhem lan mara gawe, sarta rerimbagane tembung-tembung ing dhuwur.6. Watak enem a. Tembung kang tegese nem lan dasanamane: nem, sad. b. Jenenge kewan sikil nem: kombang, tawon, anggang-anggang, lan sapanunggalane. c. Tembung sing duwe teges nem: naya, winayang, mangsa nem, retu, saretu= 6 taun. d. Tembung-tembung: geger, oreg, oyag, oyig, obah, gonjing, moyag-mayig. e. Arane rasa: sad rasa, rasane panyawang, rasane pangambu, rasane pamireng, rasane pangecap, rasane panggrayang, asane batin (seneng, susah, tentrem, lan sapanunggalane). Kang lumrah dinggo rasa legi: sarkara lan dasanamane sarta rerimbagane tembung-tembung ing dhuwur.7. Watak pitu a. Tembung-tembung sing tegese pitu lan dasanamane: pitu, sapta. b. Gunung lan dasanamane: redi, wukir, ancala, aldaka, prawata, lan sapanunggalane. c. Swara dianggep watak pitu, lan rerimbagane tembung-tembung ing dhuwur.8. Watak wolu a. Tembung kang duwe teges wolu lan dasanamane: wolu, astha. b. Jinise dewa:asthabasu dara, druwa, soma (candrama), anila(swasana), anala (hutasana), pratyusa, aha, prabasa (drahyu) c. gajah lan dasanamane: liman, esthi, dirada,lan sapanunggalane. d. Kewan rumangkan, ula lan dasanamane: baya, cecak,tekek, bunglon, naga, sawer, taksaka, nagraja (nanging uga ateges ratune liman) e. Pujangga, kajaba ateges ula kaanggep pujangga duwe kaluwihan wolu ndongeng, nembang, basa, kagunan, sastra, ngarang, nanggapi rasa (nawung kridha), sambegana (utama uripe) lan pangrimbage tembung- tembung ing dhuwur.9. Watak sanga a. Tembung kang duwe teges sanga lan sadanamane:sanga, nawa. b. Tembung kang duwe teges bolong: bolong, momplong, ora rapet, dwara, wiwara, gapura, song, dalan, rong, leng, guwa, babahan, babahan hawa sanga, butul, mbuka, menga, manjing, mlebet, terus, rumasuk, sarta rerimbagane tembung-tembung ing dhuwur.10. Watak das a. Tembung-tembung kang duwe teges ora ana, wis ora ana, ora wutuh lan dasanamane: mati, sirna, ilang, tanpa, datan, telas, nir, mbrastha, surud, sempal, swuh, risak, lan sapanunggalane.Sastri Basa /Kelas 11 129b. Langit lan dasanamane lan kahanan ing langit: akasa, awang-awang, gegana, dirgantara, dhuwur, luhur, inggil, mumbul, muluk, kombul, mesat, mletik, tumenga, lan sapanunggalane c. Swarga lan tetembungan rerimbagane tembung-tembung ing dhuwur.Adhedhasar cathetan wigati kasebut, para siswa diajab bisa nyurasa bab watak-wataketembung. Bab pangrakite bakal karembug mengko.Garapan 3 : Nyurasa Bab Sengkalan Setitekna tembang rong pada ing ngisor iki! Wangsulana pitakon-pitakon kang magepokan karo tembang kang mentas koksemak! 1. Adhedhasar paugerane wacan kasebut awujud tembang macapat apa? 2. Kepriye gatra kapisan saben pada yen katulis Latin? 3. Apa surasane gatra kapisan ing saben pada mau? 4. Tetembungan kasebut ing gatra kapisan kalebu jinise basa rinengga apa? 5. Apa kang kokweruhi bab sengkalan? 6. Gatra kapisan pada siji lan loro manawa ditulis mawa angka nuduhake apa? 7. Kepriye yen para siswa diutus gawe sengkalan mawa aksara Jawa?Pasinaon 2 : Nyurasa Sengkalan Kanthi Kelompok Ing pasinaon iki para siswa diajak nyinau panulise sengkalan kang trep. Ingpasrawungan, rakitan sengkalan mesthine isih dibutuhake, jalaran ana saweneheprastawa kang perlu cinathet minangka tandha mata apa dene wigati kanggo130 Sastri Basa Jawa/Kelas 11pangeling-eling. Umpamane taun madege bangunan, tahun kelairan, taun kangnuduhake dumadine samubarang, taun kang nuduhake prastawa wigati, lansapanunggalane.Garapan 1 : Maca Wacan Aksara Jawa Wacan ing ngisor iki semaken, banjur wacanen kanthi cetha tur gelis! pvCajisi/nk=kinniQ?k[fosSmPunKlim]h[wonTenNipu[nKrtbs ai=k= auzelLipun\ ;wnit, ategesWnifitt. m_ghaipunTiy= jw bbPunik a[mBo tenM[akni. k[fos SmPunKi[nof]fMnwi ai=b[lwisM ,wnit nmu=dpu[kKovCwi=ki=. wnit nmu= a=gdh ai kW jibB nMck\msk\lnMnk\,kepr[wonTenTe temB|=zn\;sW/gnunutNerkk tut\,?nutTi= jmnLelmPhanNipun SmPu[nBnTenMlih k[wonTenNipun\, Sastri Basa /Kelas 11 131pepirifFnTe mB|= wnit k[fosK[ g [ s/;wnit, wnint.k wisTr [wonTenNipunM[nkw/ni pk/yn Hi=k= sgefKtinFkKkenPrw nit.wnit a[mBotenNmu= f[fo[sKovC wi=ki=, nzi=sgef Hugi f[fosPemimPin\.?ai= beb]ynHgu= smPunKqh wnit ai=k= sgefM_kukX=ghanKf- p k/ y nNipun Pr p]iy. ai= a nT wis Sipu nW nit sghf[fosG|ru, mnÒ`i, [dokTe/, [polisi, tenTr, lurh, cmt\bupti,menÒ`ikepr [wonTen Hi=k= f[fo[s P]si[dn\,[aw[f[n, sin[aos mk ten P][yoginipun Pr132 Sastri Basa Jawa/Kelas 11wnit kajbTetepTnSh azL_ghai dpukKnNiPunMi[n=okaibu.?ses=gemMnÓ|a/u k=[go wnit sliy[n k=ksebutHi=anD|w/u yaiku ffiaibu, mi[n=ok penDidikHutm lnPe/tm, aibu mi[n=ok menÒ`I keauw=zn\ menÒ`i kewrsSn\lnTkSih kqh mlih jejibhan Hi=k= kefh kaemBn\,mnwi w[nof-ai= b[lwisM smPun HninFkK[k dpukKnNipunKnQi smPu/n, w[nof- ksebtK[go[l=ownit tm.?[f[n smPu/n[n lmPh dins/rnWtkRil, nrim, sb/,juj/u sa bufiluau/. :5;p}kwisPunik mnwiktmkKkenB[d manni si/nni= pk/ti a[won\, mugikaumWnit [b=os I[nDo[nsiyh ke/s v_kuyu= pm=gihpunik. ke/s zugemMi f/mni= wnit, kniQ z}gemKsucilni=wnit, s[a=g pr wnit sgefF[fosÑ|sumni= [b=os.mwujufFigeg= knQi sesnTi ;pvCaji si/nk=kinnQi. Sastri Basa /Kelas 11 1331. Nalikane maca setitekna tetembungan kang angel, banjur terangna tegese! 2. Sajroning samenit, para siswa bisa ngrampungake wacan pirang tembung? 3. Apa para siswa wus sumurup isine wacan kasebut? 4. Kanggo nggampangake pangerten tulisen menyang aksara Latin!Garapan 2 : Nintingi Idhe Pokok Katrangan bab ide pokok dakkira wis dudu bab anyar, mula ing perangan ikipara siswa bisa langsung ngadhepi garapan, kanthi mangsuli pitakon-pitakon ing ngisoriki kanthi klompok! 1. Sebutna idhe pokoke paragrap kapisan! 2. Sebutna idhe pokoke paragrap kapindho! 3. Sebutna idhe pokoke paragrap katelu! 4. Sebutna idhe pokoke paragrap kapapat! 5. Sebutna idhe pokoke paragrap kalima!Garapan 3 : Ngonceki Sengkalan Ing garapan siji lan loro para siswa wis ajar maca wacan aksara Jawa. Ing wacanmau tinemu ukara: 1. ?sucini=p[zsQiwiwrni=wifi.2. ?[povC[kbLt HrumM= wewzi.3. ?[povCajiftnHmultiT.4. ?[povCajisi/nk=kinnQi.Ukara kasebut mujudake salah sijine basa rinengga, kagolong sengkalan. Sengkalanyaiku ukara kang nuduhake angka taun. Kepriye pangrakite sengkalan? Pangrakitesengkalan yaiku kanthi nata tembung-tembung kang nduweni surasa angka, kaya kangwus kaandharake ing pasinaon siji. Rakitane angka taun katata saka angka mburibanjur menyang ngarep. Sabisa-bisane kajaba nuduhake angka taun uga mengku tegessesanti. Tuladha: 1. sucini=p[zsQiwiwrni=wifiSucining pangesthi wiwaraning widi.68 91134 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Pamacane diwalik, 1986 bab iki nuduhake taun madege sawijining bangunan yaiku SMPN 1 Gondanglegi Kabupaten Malang. Sengkalan iki uga mengku teges: Tekad kang suci bisa kanggo sarana nyedhak marang Gusti.2. [povC[kbLt HrumM= wewziPanca keblat aruming wewangi.5 491 Pamacane diwalik, 1945, nuduhake angka taun kamardikane Bangsa Indonesia. Sengkalan iki uga mengku teges: Dhasaring negara (Pancasila) minangka paugeran kanggo srana njaga murih rahayune bangsa.3. [povCajiftnHmultiPanca aji datan amulati. 25 10 Pamacane diwalik, 2015, nuduhake taun saiki, nalikane Bangsa Indonesia mengeti kamardikan kang kaping 70 taun. Sengkalan iki uga mengku teges: Pancasila minangka dhasaring negara kudu katindakake kanthi tumemen.4. [povCajisi/nk=kinnQiPanca aji sirna kang kinanthi.5 10 2Pamacane diwalik, 2015 nuduhake taun panulise wacan kang isikasusilaning wanita.Dene tegese: lima watak utama ( rila, sabar, narima, jujur lan budi luhur)kang banget ajine lan bisa nyirnakake thukule laku ala, kang lumrahegampang thukul nalikane manungsa pengin tumindak becik.Sarampunge njingglengi andharan ing dhuwur, pakon ing ngisor iki tindakna kanthiklompok! (1) Goleka tuladhane sengkalan kang katulis mawa aksara Latin cacah lima! (2) Sengkalan kang wus katemokake ing nomer 1, nuduhake angka pira? Sastri Basa /Kelas 11 135(3) Sengkalan kang wus kotemokake ing nomer 1, nuduhake prastawa apa, terangna! (4) Sengkalan kang wus kotemokake ing nomer 1, banjur tulisen nganggo aksara Jawa!Pasinaon 3 : Nyurasa Sengkalan Kanthi Mandhiri Ing kagiyatan iki para siswa bakal nyurasa bab sengkalan. Sengkalan bisatinemu ing ukara kang madeg dhewe apa dene ing sajroning wacan. Wacan- wacankang kasebut mujudake warisan leluhur becike kita jaga murih ora luntur. Wangunebisa diwedharake wujud wacan werna-werna, umpamane teks layang, tembang,guritan, dongeng, lan sapiturute.Garapan 1 : Nemokake Sengkalan Sinawung ing Tembang Tembang Dhandhanggula rong pada ing ngisor iki semaken! Candraning pujangga manjing bumi, Madegira widya basa Jawa, Ing Surabaya papane, Sedyanira satuhu, Angleluri budaya aji, Sinengkuyung pra dwija, Pangrembakanipun, Samengko sampun ngrembaka, Tebanipun basa Jawa ing nagari, Indonesa punika. Kanthi songsong lumebeng pangesthi, Bapa Suripan ingkang sanyata, Ageng sanget lelabete, Basa Jawa rinengkuh, Salamining selikur warsi, Samangkya sampun sowan, Ngarsaning Hyang Agung, Mugyantuk berkahing Sukma, Anggennya umarek ngarsaning Hyang Widi, Kalisa ing sambekala.136 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Sarampunge nyemak tembang rong pada kasebut, wangsulana pitakon- pitakon ing ngisor iki! 1. Tulisen sengkalan kang tinemu ing pada kapisan! 2. Sengkalan kasebut nuduhake angka taun pira? 3. Terangna tegese sengkalan kasebut nganggo basamu dhewe! 4. Sengkalan kasebut mratelakake prastawa apa? 5. Tulisen sengkalan kang tinemu ing pada kaloro! 6. Sengkalan kasebut nuduhake angka taun pira? 7. Kepriye tetembungan kang digunakake kanggo nulis sengkalan? 8. Terangna tegese sengkalan kasebut nganggo basamu dhewe! 9. Sengkalan kasebut nuduhake prastawa apa? Terangna! 10. Kejaba tuladha kasebut, akeh sengkalan liyane. Apa tuladhane?Garapan 2 : Ngonceki Sengkalan Sinawung Tembang Ing garapan siji para siswa wis bisa nemokake sengkalan kang sinawung ing tembang. Sabanjure ing garapan kaloro iki ayo ngonceki surasane sengkalan. Tindakna pakaryan iki: (1) Sengkalan kang wis kotulis ing garapan 1, owahana dadi basa gancaran. Saben sengkalan dadi saparagrap, nganggo aksara Jawa! (2) Adhedhasar teges lan prastawa kang kagambarake ing sengkalan garapan 1, golekana amanat kang tinemu ing tembang kasebut! (3) Ijolna garapanmu karo kancamu sabangku, setitekna tata tulis lan isine! (4) Garapanmu kang wis sampurna pajangen ing mading kelasmu utawa ing internet!Garapan 3 : Nintingi Isine Sengkalan Tindakna pakaryan ing ngisor iki: 1. Ing perangan iki coba goleka sengkalan saka wacan kang awujud apa wae (gancaran, tembang utawa pacelathon) kang katulis mawa Aksara Latin saka medhia apa wae! Aja lali nulis sumbere sing cetha! Sabanjure sengkalan kang kotemokake owahana nganggo Aksara Jawa! 2. Sengkalan kang wus kotemokake terangna isine nganggo basamu dhewe! 3. Yen wis rampung wedharna garapanmu ana ngarep kelas!Sastri Basa /Kelas 11 137GLADHEN WULANGAN 6Gatekna teks ing ngisor iki! panca keblat aruming wewangi, mijilira ing ndon, rinebut hayu kamardikane, sagung sengkala sampun kabesmi, kasantosan neki, hayua rahayu.I. Pilihen wangsulan sing paling bener! 1. Adhedhasar paugerane tembang ing dhuwur kagolong tembang.... a. Pucung b. Sinom c. Mijil d. Dhandhanggula e. Asmaradana2. Sengkalan kang tinemu ing tembang yaiku.... a. panca keblat aruming wewangi b. mijilira ing ndon c. rinebut hayu kamardikane d. sagung sengkala sampun kabesmi e. kasantosan neki3. Sengkalan kang kotemokake ing dhuwur nuduhake angka taun .... a. 1940 b. 1945 c. 1954 d. 2002 e. 2015 4. Tembung panca keblat ing tembang kasebut bisa nduweni surasa, yaiku.... a. Lima sila ing Pancasila minangka dhasare negara138 b. Lima sila ing Pancasila minangka sumbere negara c. Lima sila ing Pancasila minangka idheologi negara d. Lima sila ing Pancasila minangka sipate negara e. Lima sila ing Pancasila minangka tujuane negara Sastri Basa Jawa/Kelas 115. “Rinebut hayu kamardikane; sagung sengkala sampun kabesmi” Gatra kasebut nduweni teges.... a. Indonesia mardika b. Indonesia kajajah c. Indonesia wis dijajah d. Indonesia mulya e. Indonesia kobongan6. Amanat kang bisa kapethik saka tembang sapada ing dhuwur yaiku.... a. Aja gelem dijajah. b. Aja gelem njajah. c. Aja mbesmi sengkala. d. Kita kudu njaga kamardikan. e. Kita kudu njaga kasantosane bangsa.7. Surasane tembang sapada ing dhuwur, yaiku.... a. Taun kamardikane Bangsa Indonesia. b. Suwene Bangsa Indonesia dijajah Landa. c. Suwene Bangsa Indonesia dijajah Landa. d. Taun kabesmine bangsa Indonesia. e. Kasantosane bangsa Indonesia. candraning pujangga manjing bumi, madegira widya basa jawa, ing Surabaya papane, sedyanira satuhu, angleluri budaya aji, sinengkuyung pra dwija, pangrembakanipun, samengko sampun ngrembaka, tebanipun basa jawa ing nagari, Indonesa punika.8. Sengkalan kang tinemu ing tembang sapada ing dhuwur, yaiku.... a. candraning pujangga manjing bumi b. madegira widya basa jawa c. angleluri budaya aji d. sinengkuyung pra dwija e. samengko sampun trawaca

Sastri Basa /Kelas 11 139

Page 2

2. Ubarampe ..................................................................3. Tujuan/maksud ...................................................................... ...................................................................... .................................................................. ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................Garapan 2: Nyritakake Kegiatan Budaya Ing garapan iki kaajab para siswa bisa nyritakake maneh prastawa budaya singana ing wilayahe. Gegayutan karo kegiatan nyritakake, kejaba Bapak/ Ibu guru, bocah-bocah bisa uga menehi pambiji tumrap critane kancane. Kanggo paugeran, bisanggunakake tabel pambiji kaya iki.No Arane Aspek PambijiSiswa Intonasi/Lafal Ekspresi Isi Kalancaran 1 2 3 4 123412341234Garapan 3: Ngunggah Laporan Kegiatan Upacara Adat menyang Internet Supaya asil tulisanmu bisa didhokumentasekake kanthi becik, coba kirimenmenyang medhia cetak utawa elektronik. Kanthi mengkono, asil garapanmu bisadiwaca wong liya lan bisa nambah kawruh tumrap kang maca mau.40 Sastri Basa Jawa/Kelas 11GLADHEN WULANGAN 2I. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih wangsulan kang paling bener! TEDHAK SITEN Tedhak siten iku salah sawijine upacara adat Jawa kanggo bocah umur 7 lapanutawa 245 dina. Nalika iku bocah lagi sepisanan ajar mlaku. Selapan yaiku kombinasi 7dina ing kalender internasional lan 5 dina ing kalender Jawa. Selapan iku pendhak 35dina pisan. Tedhak siten asale saka rong tembung, yaiku "tedhak" utawa idak tegesemudhun lan "siten" saka tembung siti kang tegese bumi. Dadi tedhak siten nduweni artingidakake sikil ing lemah/pertiwi. Tedhak siten nggambarake kasiapan bocah kanggonglakokake kauripan kang bener ing mangsa ngarep. Upacara tedhak siten nduweniteges cedhake manungsa karo bumi. Awit nglakokake kauripan kang apik lan becik ingbumi lan tetep ngruwat lan njaga bumi. Iku kanggo ngelingaken menawa bumi wismenehi akeh banget barang kang dibutuhake kangge uripe manungsa. Ing budayaJawa ana kapitayan masyarakat ngenani bab tedhak siten, yaiku yen lemah ikunduweni makna ghoib lan dijaga Bathara Kala, mula kanggo ngendhani kadadean singora becik dianakake upacara tedhak siten. Kaya dene upacara adat liyane, tedhak siten uga nduweni piranti lan ubarampe,yaiku: 1. Pengaron sing diisi kembang setaman. 2. Kurungan, kanggo nggambarake yen donyane anak isih sithik utawa ciut. 3. Werna-werna barang sing diselehake sajroning kurungan kang nggambarake suwene urip lan kawajibane manungsa nggolek nafkah, kayata: a) pari sabengket b) kapuk sabengket c) piranti nulis d) bokor kang diisi beras kuning e) werna-werna jinis dhuwit f) mas-masan 4. Klasa sing isih anyar, kanggo lemek ing njeroning kurungan 5. Udhik-udhik utawa dhuwit logam dicampur kembang 6. Andha tebu "Arjuna", yaiku tebu sing wernane ungu kang nggambarake undhak- undhakane urip sing arep dilakoni anak. 7. Jadah pitung werna, yaiku abang, putih, ireng, kuning, biru, ungu, lan jambon. Tegese kanggo ngemutake anak yen urip kudu waspada saka goda kang werna- werna.Sastri Basa /Kelas 11 418. Bancakan, kayata sega gudhangan (urap-urap) sing didumake marang para tamu sing rawuh. Tata carane upacara tedhak siten, yaiku: Kang kapisan, bocah dituntun ibune mlaku maju lan ngidak jadah 7 werna kangkagawe saka ketan. Werna-wernane, yaiku abang, putih, ireng, kuning, biru, ungu, lanjambon. Jadah ditata saka warna sing padhang nganti warna sing peteng. Ikupralambang tumrap bocah kang bisa ngliwati tantangan ing uripe. Urip iku oragampang nanging kabeh alangan sing dirasakake mengko mesthi bakal ana dalan kangpadhang tumuju kamulyan lan kasantosan. Kang kaping pindho, bocah dituntun munggah andha kang kagawe saka wit tebu"Arjuna" banjur mudhun maneh. Tebu saka ukara "antebing kalbu" tegese yaiku tekadati kang mantep. Tebu "Arjuna" nglambangaken supaya bocah lelakone kaya Arjunakang nduweni watak satriya lan nduweni tanggung jawab. Lelakone apik lan senengtetulung, mbela kabeneran, lan bekti marang negara. Kaping telu, yaiku bocah dituntun kanggo mlaku ing wedhi (pasi). Bocah ikunyeker-nyekerake sikile ing pasir, kang nduweni teges nggolek pangan. Karepe bocahbisaa nyukupi kaperluane dhewe menawa wis gedhe. Kang kaping papat, bocah dilebokake menyang kurungan kang digawe apik landilambari klasa. Ing njerone ana maneka werna bandha-bandha, kaya pari sabengket,kapuk sabengket, piranti nulis, bokor kang diisi beras kuning, werna-werna jinis dhuwit,lan sa jinising mas-masan utawa rerenggan. Kurungan nglambangaken donya, dadidikarepake bocah kuwi mlebu donya lan ing njero uripe bisa kacukupan awit sakapakaryane kang dipilih wiwit cilik. Kang kaping lima, bapak lan simbahe bocah nyebar udhik-udhik utawa dhuwitlogam dicampur kembang. Karepe supaya si bocah nalika diwasa bisa dadi bocah kangdermawan lan seneng tetulung. Amarga seneng menehi lan seneng tetulung, dhewekegampang nggolek rejeki. Kang kaping enem, yaiku bocah wau diadusi nganggo banyu setaman kang wisdicampur kembang-kembang (melathi, mawar, kenanga, lan kanthil).42 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Kapitu, kang pungkasan urutane upacara, bocah didandani nganggo klambi resiklan apik. Karepe supaya si bocah nduweni dalan urip kang apik lan bisa agawe senengkaluwargane. Karepe ing uripe, bocah iku bisa arum jenenge lan bisa ngarumakejeneng kaluwargane. Dene ancase tedhak siten, atur puji sukur marang Gusti Kang Akarya Jagad lanbocah bisa urip mandiri. Lan bubar iku , para tamu bisa ndhahar panganan kang wisdisuguhake. (Kapetik kanthi owah-owahan saprelune: http://jv.wikipedia.org/wiki/Tedhak_sit%C3%A8n http://sihsusetyaningtyast.blogspot.com/2012/03/tedhak-siten.html)1. Kang diarani upacara tedhak siten, yaiku .... a. cedhak lemah b. mudhun lemah c. sepasaran d. lair sepisanan e. upacara slametan2. Kang dikarepake ing upacara tedhak siten, yaiku .... a. Kareben bocahe sehat b. Kasiapan bocah kanggo nglakokake kauripan kang bener ing mangsa ngarep. c. Cedhake manungsa karo bumi. d. Kanggo ngendhani kadadean sing ora becik. e. Atur puji sukur marang Gusti Kang Murbeng Dumadi.3. Karepe bocah nyebar udhik-udhik utawa dhuwit, yaiku .... a. Bocah saged ngliwati tantangan ing uripipun. b. Supaya si bocah nduweni dalan urip kang apik lan bisa agawe seneng kaluwargane. c. Bocah kuwi mlebu donya lan ing njero uripe bisa kacukupan awit saka pakaryane kang wis dipilih wiwit cilik. d. Bocah iku nyeker-nyeker pasir kang nduweni teges nggolek pangan. e. Bocah nalika diwasa bisa dadi bocah kang dermawan lan seneng tetulung.4. Piranti kanggo upacara adat tedhak siten yaiku.... a. pengaron sing diisi kembang setaman b. kurungan c. klasa sing isih anyar, kanggo lemek ing njeroning kurungan d. udhik-udhik utawi dhuwit logam dicampur kembang e. andha pring "Arjuna"Sastri Basa /Kelas 11 435. Tujuan dianakake tedhak siten yaiku .... a. Bocah bisa ngliwati tantangan ing uripe. b. Supaya si bocah nduweni dalan urip kang apik lan bisa agawe senen kaluwargane. c. Bocah kuwi mlebu donya lan ing njero uripe bisa kacukupan awit saka pakaryane kang wis dipilih wiwit cilik. d. Bocah iku nyeker-nyeker pasir, kang nduweni teges nggolek pangan. e. Atur puji sukur marang Gusti Kang Murbeng Dumadi, dene wis menehi kekuwatan sarta keslametan nganti bisa ngidak bumi lan bisa urip mandhiri.6. Ing ngisor iki tuladha upacara adat kang kedadean ing dhaerah-dhaerah, kejaba .... a. ruwatan b. mudhun lemah c. karnaval d. mantenan e. larung sesaji7. Kang dikarepake cengkir gadhing digambari tokoh pewayangan .... a. Supaya bisa niru lan pinter nggambar wayang. b. Supaya si bocah mbesuk seneng marang wayang. c. Supaya si bocah ndalang wayang. d. Supaya si bocah yen lair lanang nduweni watak satriya yen wanita nduweni sifat kaya becik kaya tokoh gambar. e. Supaya si bocah bisa meranake tokoh satriya lan bisa meranake putri kang becik kaya ing gambar.8. Upacara larung sesaji biyasane dilaksanake .... a. Wulan Januari b. Wulan April c. Wulan Besar d. Wulan Sura e. Wulan Desamber9. Nyusun laporan supaya bisa nyengsemake lan migunani ana tataran-tataran kang kudu dilakoni yaiku .... a. data acak b. ngarang laporan bebas c. tuwuh pamikiran apa sing arep dilaporake d. ngurutake arsip e. milih nara sumber44 Sastri Basa Jawa/Kelas 1110. Gambar ing ndhuwur nuduhake kegiatan upacara adat dhaerah .... a. Jember b. Banyuwangi c. Tulungagung d. Pacitan e. TubanII. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep! 1. Aranana loro wae upacara tradhisi ing wilayahmu! 2. Ing dhaerahmu saben wulan Sura ana kegiatan apa wae? Sebutna! 3. Apa maksude lan tujuane ditindakake upacara adat bersih desa? 4. Jelasna umbarampene wong slametan nyewu dinane wong tinggal donya! 5. Ing upacara temanten aranana kanthi urut kegiatan kang ana, banjur jlentrehna!Sastri Basa /Kelas 11 45WULANGAN 3 NGGEGULANG WEDHARING BASAKompetensi Dasar dan Indikator3.3. Mengidentifikasi, memahami, menganalisis teks pewara atau pidato sesuai kaidah 3.3.1 Mengidentifikasi struktur teks pewara. 3.3.2 Menganalisis struktur teks pewara 3.3.3 Mengidentifikasi struktur teks pidato. 3.3.4 Menganalisis struktur teks pidato. 3.3.5 Menganalisis perbedaan unsur kebahasaan dalam teks pewara dan teks pidato. 3.3.6 Menjelaskan kriteria menjadi pewara yang baik. 3.3.7 Menjelaskan kriteria menjadi orator yang baik.4.2 Menyajikan kegiatan sebagai pewara atau berpidato dengan menggunakan tata krama sesuai dengan konteks budaya. 4.3.1 Membuat kerangka teks pewara suatu kegiatan 4.3.2 Membuat kerangka teks pidato 4.3.3 Menulis teks pewara 4.3.4 Menulis teks pidato. 4.3.5 Praktik menjadi pewara. 4.3.6 Praktik menjadi orator Pasinaon iki ngrembug babagan pranatacara lan pamedhar sabda (pewara danpidhato). Ancase supaya para siswa bisa tambah kawruh ing babagan pewara lanpidato. Ing pangajab sarampunge pasinaon bisa gawe teks pewara lan pidato kanthitrampil lan ngecakake.Mbabar WawasanGatekna wacan ing ngisor iki!Wacan 1. PRANATACARA Tembung pranatacara iku asale saka tembung lingga tata lan acara. Tatategese tatanan, dene acara ngemu teges pahargyan. Dadi tembung pranata cara maungemu teges wong sing kajibah nata lakune adicara. Pranatacara uga bisa karanpranata adicara, pranata titilaksana. Dene ing Basa Indonesia diarani Pewara, lan ingBasa Inggris diarani Master of Ceremony ( MC). Ing jaman saiki akeh acara-acara kang mbutuhake pranatacara, kayata: adicaraijab, temu manten, sepasaran manten, tasyakuran, pengajian, wong kepaten, sunatan,rapat, lan liya-liyane. Iki nuduhake yen jejering pranatacara dibutuhake kanggo nata46 Sastri Basa Jawa/Kelas 11supaya sawijining acara bisa lancar. Bisa digambarake kaya apa dadine yen sawijiningadicara ora ana sing nata, mesthi semrawut ora karuwan. Minangka wong kang kajibahnglantarake lakune adicara, jejibahane pranatacara ora sithik. Pranatacara kudumangerti kanthi cetha lan gamblang babagan apa wae kang ana gegayutane karoadicara kang bakal dilantarake. Wiwit saka apa acarane, sapa pawongan kang melunyengkuyung, kapan acarane, kepriye kahanane lan lakune adicara, lan liya-liyane.Kena diarani yen titilaksanane sawenehing adicara gumantung marang kawasisanepranatacara anggone nglantarake adicara mau. Gb. Pranatacara kapethik saka internetWacan 2. BUNG KARNO ORATOR KANG GAMBEN Insinyur Sukarno, ya Bung Karno, proklamator kamardikan Negara KesatuanRepublik Indonesia, pancen mujudake tokoh kang asmane wis kawentar ora mung ingnegara Indonesia wae, nanging uga kondhang ing saindenging jagad. Manut critasejarah, Bung Karno banget disuyudi dening para pemimpin negara-negara liya ingjaman semana. Panjenengane kondhang kaloka saka kewasisane lan perbawanenalikane pidhato, nganti digambarake sapa wae kang ngrungokake kaya kena dayahipnotis. Mula ya ora nggumunake yen Bung Karno kalebu tokoh donya kang katulis ingbuku “Speeches that Changed The Word” kang dijarwakake “ Pidhato-Pidhato yangMengubah Dunia”. Sastri Basa /Kelas 11 47Gb. Pamedhar Sabda kapethik saka internet Kewasisane Bung Karno pidhato sing kapisan, kang njalari dadi kawigatenemasyarakat saindenging donya, yaiku nalika pidhato ing sangarepe “PengadilanPemerintah Hindia Belanda” kanthi irah-irah “ Indonesia Menggugat”. Pidhato kang isine“pembelaan diri” amarga Bung Karno ditangkep dening Bangsa Walanda maukedadeyan ing Bandung nalika taun 1931. Wektu iku Bung Karno isih durung dadipresiden. Nalika pidhato panjenengane babar pisan ora duwe rasa wedi ngadhepi para“penegak hukum” sing kabeh wong Walanda mau. Malah Bung Karno kasil ngyakinakepara hakim yen panjenengane ora salah, mula Bung Karno kasil bebas, luwar sakapaukuman.Sawise nyemak wacan loro ing dhuwur, wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki! 1. Apa para siswa wis tau gawe teks pranatacara? 2. Apa para siswa wis tau dadi pranatacara? 3. Kepriye yen para siswa kudu dadi paranata cara ing kegiatan sekolah? 4. Apa para siswa wis tau gawe teks pidato? 5. Apa para siswa wis tau nindakake pidato? 6. Kepriye yen para siswa kudu nindakake pidato ing kegiatan sekolah?Pasinaon 1 : Modhel Pinilih Teks Pranatacara lan Pamedhar Sabda Sajrone pasinaon iki para siswa diajak ngidhentifikasi teks pranatacara lan tekspamedhar sabda. Kanthi nyemak teks lelorone mau para siswa diajab bakal mangertenistruktur teks lan unsur basa kekarone.48 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Garapan 1 : Ngidhentifikasi Struktur Teks PranatacaraSemaken wacan teks pranata cara ing ngisor iki!Assalamu’alaikum Wr. Wb. (1)Nuwun, kawula nuwun. (2)Para Alim Ulama, para Rama Kyai ingkang tansah dados panuntune kawula dasihingkang dahat kinabekten. (3)Para sesepuh, pinisepuh ingkang pana ing pamawas, lebda ing pitutur ingkang dahatkinabekten. (4)Para pangemban pangembating praja ingkang minangka pandam pandoming kawuladasih ingkang dahat sinudarsana. (5)Para rawuh kakung sumawana putri, wredha tuwin taruna ingkang satuhu dahatkinurmatan. (6)Keparenga kula cumantaka ngadeg, sowan wonten ing ngarsa panjenengan sami, awitngemban jejibahan dhawuh saking panjenenganipun Bapa Prasetya ingkang hamangkukarsa. Kepareng kula jejer minangka panata adhicara wonten ing adhicara dhaupingkang putra kinasih nun inggih kang asesilih sang kusumaning Ayu Dyah PuspitaHarumingtyas ingkang arsa kadhaupaken kaliyan putra bagus kang asesilih SangKusumaning Bagus Arga Putra Dewa, putra saking panjenenganipun Bapa Puja Sentika,ingkang mijil saking tlatah Kartasura Hadiningrat. (7)Para Rawuh kakung saha putri ingkang dahat kinurmatan, (8)Sumangga adicara siyang punika kita bikak kanthi waosan basmallah sesarengan.Bismillah irohmanirohim. (9)Tumapaking adicara salajengipun waosan Ayat suci Al Qur’an. Dhumateng ingkangkajibah, kula sumanggakaken. (10)………………. Waosan ayat suci Al Qur’an ………………………….. (11)Makaten ngumandhanging dhawuh-dhawuh luhung saking Gusti Ingkang MurbengDumadi ingkang kaserat wonten ing kitab suci Al Qur’an, mugi sageda anambahi imanlan taqwa kita dhumateng Gusti Ingkang Maha Wikan. Salajengipun ngancik adicaramadya, Atur pambagyaharja. Dhumateng Bapa Harja Waskito, ingkang minangkasesulih saking ingkang hamangku gati, sasana pangandikan kula aturaken. (12)………………… Atur Pambagyaharja …………………………………… (13) Sastri Basa /Kelas 11 49Tatas titis mrantasi tan ana kang kacicir sadaya dhawuh pangandikanipun sulihpangandikan saking Bapa Prasetyo ngkang hamangku gati nun inggih Bapa HarjaWaskito, kula namung saged ndherekaken sugeng lenggah malih kanthi sukamardikaning manah. Tumapak adicara salajengipun nun inggih Atur Pasrahe sangpinanganten kakung. Dhumateng Bapa Wisnu Tinulat, ingkang minangka sesulih sakingkadang besan nun inggih Bapa Pujo Sentika sakulawangsa dalasan para pangombyongepinanganten saking Tlatah Kartasura Hadiningrat, sasana pangandikan kula aturaken. (14)…………………. Atur Pasrah……………………….........................................................(15)……………………Atur Panampi………………………......................................................(16)…………….Adicara kirab Kanarendran lan lerem…………........................................(17)……………Adicara Kirab Kasatriyan…………………………............................................(18)Paripurna kirabe sri penganten, keparenga kula ngaturi para-para ingkang mangke kulasebat asmanipun keparengan jumeneng jajar kaliyan sri penganten badhe kapundhutfoto sesarengan Pinanganten kekalih. (19)………….. Adicara Foto………................................................................................(20)Sajak sampun dumugi purnaning adicara, kangge sangune lampah sri atmaja kekalihanggenira ambyur ing samudraning bebrayan, murih pikantuk berkah, rahmat sahahidayahipun Gusti Kang Murbeng Jagat, keparengan konjuk dhumateng Rama KyaiMuhammad Aziz, mangarsani panjurunging donga. Sasana pangandikan kula aturaken.……………..Adicara donga…………………............................................................. (21)Mugi kanthi panjurunge donga kalawau, sageda ugi sumrambah dumateng kitasedaya saengga tansah pinaringan pangayomaning Gusti Allah SWT, saenggasaparipurnaning pahargyan punika mangke, kula dalah panjenengan sami tansahginanjar wilujeng, bagaswaras boten kirang sawiji punapa. Amin. Lan sumanggaadicara menika kita pungkasi sesarengan kanthi munjokaken raos puji syukurdhumateng ngarsaning Gusti Kang Murbeng Dumadi kanthi atur hamdallah sesarengan.Alhamdulillahirobil’alamin. Wasana saking kula minangka panatacara, menawi wontenkirang trapsila, kirang nuju prana, kula tansah nyadong duka saha sih lumunturingsamodra pangaksama. Wasana Wasallamu’alaikum wr. wb. Nuwun. (22)Cathetan Wigati:Yen njingglengi wacan ing dhuwur, para siswa bisa ngidhentifikasi perangane wacan.Bakune wacan kasebut mung nduweni struktur: 1) Pambuka, 2) Isi, lan 3) Panutup.50 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Kanggo sarana mangun teks pranatacara lan pidhato (pamedhar sabda) kudumangerteni struktur teks kekarone mau. Kajaba iku, kang perlu digatekne yaikubabagan apa sing padha lan apa sing beda ing antarane lelorone mau. Ing dhuwur wisditerangake yen antarane teks pranatacara lan teks pidhato (pamedhar sabda) singbeda mung ing perangan struktur isi. Tegese ing struktur pambuka lan panutup bisapadha.Murih gampange mangun teks pranatacara lan pidhato, semaken tuladha-tuladha tekspambuka lan panutup ing ngisor iki!Tuladha teks pambuka:1. Nuwun, Bapak Kepala Sekolah minangka pangarsaning pawiyatan SMA….. ingkang satuhu kinabekten, Bapak saha Ibu guru saha para karyawan SMA-….ingkang dahat kinabekten ugi, para tamu ingkang dahat kinurmatan, sarta para kadang siswa SMA… ingkang kula tresnani. Sumangga tansah kula dherekaken muji syukur ing ngarsaning Gusti, Pangeran Ingkang Mahawelas lan Asih ingkang sampun ngluberaken kanugrahan ingkang arupi kanikmatan ingkang tanpa pepindhan dhumateng kula dalah panjenengan sedaya, saengga taksih kepareng pinanggih wonten ing mriki kanthi kawontenan rahayu wilujeng kalis ing rubeda. Tan katalompen sholawat saha salam mugi konjuk ngarsa dalem Nabi Agung Muhammad SAW, ingkang sampun nuntun para umat wiwit jaman jahiliyah ngantos islamiyah, ingkang satuhu kita antu-antu safaatipun ing mbenjang dinten kiyamat Para tamu ingkang minulya, keparenga kula ingkang mundhi dhawuhipun Ketua panita, Bapak Suharmanto, kapasrahan minangka pranatacara wonten ing adicara perpisahan punika badhe ngaturaken menggah rantamaning titi laksana adicara pawiwahan ing wanci menika.2. Nuwun, mugi kinalisna ing sarusiku, tinebihna ing tulak sarik bendu panyendhu anggen kula kumawani ngadeg ing ngarsa paduka para tamu ingkang minulya, sarta paripaksa nigas wacana munggel pangandikan para tamu ingkang nembe sekeca imbal wacana. Sedaya wau awit saking mradapa mundhi dhawuhipun Bapak-Ibu Suhardi kinen ngaturaken menggah rantamaning titi laksana adicara pawiwahan ing wanci menika. Para pepundhen ingkang dahat pinundhi. Para pinisepuh, kasepuhan, miwah para sesepuh ingkang satuhu kinabekten. Para tamu wredha miwah taruna ingkang sutresna. Sumangga tansah kula dherekaken tumungkul ing pepadaning Gusti ingkang Mahawelas lan asih ingkang sampun paring kanugrahan ingkang tanpa pepindhan nun inggih kebagaswarasan, satemah kula miwah panjenengan saged kempal manunggal ing sasana ngriki saperlu paring paseksen sarta hangestreni tumapaking gati adicara pawiwahan penganten sarimbit nun inggih Dyah Ayu Retnawati kaliyan Sastri Basa /Kelas 11 51Bagus Sulistya. Tan kantun, sholawat saha salam mugi katur konjuk dhumateng junjungan kita, titah linuwih Nabi Muhammad SAW, ingkang tansah kita ajeng- ajeng safaatipun ing yaumul kiyamah mangke.3. Panjenenganipun ingkang kinabekten, para pinisepuh, saha para sesepuh ingkang tansah anggung mestuti dhumateng pepoyaning kautamen, ingkang dahat pinundhi. Langkung-langkung panjenenganipun Almukarrom Rama Kyai Haji Masduki, ingkang dahat kinurmatan. Panjenenganipun para ‘Alim, para 'Ulama, para Kyai, lan para Ustadz ingkang tansah kaantu-antu berkah pandonga miwah pitutur luhuripun. Para pangreh pangemban pangembating praja minangka pangayomaning para kawula dasih ingkang satuhu pantes sinudarsana. Sumawana sanggyaning para rawuh, para pilenggah, kakung miwah putri, saha para sanak kadang wredha mudha, ingkang tansah winantu ing suka rahayu. Langkung- langkung panjenenganipun Bapak Wahyu Yuwono ingkang minangka duta sraya pasrah temanten kakung/putri dalah para kadang pangombyong temanten saking tlatah Sampung Kadipaten Ponorogo, ingkang pantes sinuba sagunging pakurmatan. Langkung rumiyin kula ngonjukaken raos syukur wonten ngarsa dalem Allah SWT, karana sih wilasa miwah barokahipun ingkang sampun kaparingaken dhumateng panjenengan sedaya lan kula, saengga wonten wekdal menika kula panjenengan saged makempal wonten papan menika kanthi pinaringan kawilujengan tuwin karaharjan mboten manggih alangan setunggal menapa. Pramila saking menika kula ikroraken kanthi maos kalimah tahmid 'alhamdulillahirobbil'alamin.' Shalawat lan salam mugi tansah lumintu lumintir dhumateng titah linangkung ingkang dados pepanutaning ummat sejagat nenggih Sang Nabi Agung Muhammad SAW ingkang kula panjenengan antu-antu syafangatipun wonten yaumil qiyamah. Allahumma amin.Tuladha teks panutup:1. Para rawuh ingkang minulya, kados sampun jangkep tumapaking adicara. Pramila sampun dumugi purnaning titi laksana. Kula sakadang ingkang ndherekaken tumapaking adicara ngaturaken agunging panuwun dhumateng kawigatosan panjenengan, bilih kula sampun pinitados ndherekaken lumampahing adicara pepisahan punika. Kalamun anggen kula nindakaken wajib wonten tuna dungkaping atur miwah solah bawa, cicir cewet adamel kuciwa, keparenga panjenengan sedaya kersa paring pangaksama. Nuwun.2. Purwa, madya, wus dumugi pungkasaning adicara. Kula minangka pranatacara ingkang ndherekaken adicara ndherek mangayubagya dhumateng risang penganten sarimbit, sageda nggayuh gesang ingkang atut runtut rerentengan ngantos kaken- kaken ninen-ninen kadya mimi hamintuna. Kula ugi ngaturaken panuwun rehning52 Sastri Basa Jawa/Kelas 11sampun pinitados ndherekaken gatining laksana pawiwahan sri pangaten. Kalamun wonten kalepatan, kirang pana ing pandhapuking basa, kirang wikan ing pangandikan, kirang runtut pangrakiting ukara, sayuk karya wulung wido mangsa rowang sayektine wit saking bodho kawula, pungkasaning atur sedhah siti boga kang binuntel roning kalapa apuranta yen wonten lepat kawula. Nuwun.3. Puput pepuntoning adicara, wus dumugi paripurnaning gati. Kula sakadang ingkang ndherekaken gatining laksana, ndherek mangayubagya risang penganten mugi saged nggayuh gesang ingkang kebak ing kabagyan, ndhapuk kulawarga ingkang sakinah mawaddah warohmah. Bokmenawi anggen kula ngracik saha mranata laksitaning adicara wonten ingkang cicir cewet adamel kuwica, mugi bapak Suharmanto sakulawangsa miwah para tamu kersa ngluberaken sih samodraning aksama. Sugeng kondur, pungkasaning atur mangga samya hasesanti jaya-jaya wijayanti, nirbaya, nirwikara, nir ing sambekala. Nuwun.Kepriye carane meruhi perangan pambuka, isi lan panutupe?Kanggo nggoleki lan milah-milah perangan mau bisa kanthi cara luwih dhisik nggolekigagasan ing saben pada. Dene kanggo nggoleki gagasan ing saben sapada, luwih dhisikdigoleki isine saben ukara.Tuladha: ====== salam pambukaUkara nomer 1 lan 2 ====== atur pakurmatanUkara nomer 3- 6 ====== panyapaUkara nomer 7 ====== pangajak miwiti adicaraUkara nomer 8- 9 pambukaJangkepana tabel ing ngisor iki!Struktur Teks Ukara BakunePambuka Nomer .............. ........................................................ .............. ........................................................ .............. ...................................................... Sastri Basa /Kelas 11 53Isi .............. ........................................................Panutup .............. ........................................................ .............. ........................................................ .............. ........................................................ .............. ........................................................ .............. ........................................................Garapan 2 : Nganalisis Struktur Teks PranatacaraSemaken teks pamedharsabda ing ngisor iki!Assalamu’alaikum Wr. Wb.Nuwun dhumateng para bapak, ibu saha para kadang ingkang kula kurmati, keparengakula ngaturaken kasugengan dhumateng Panjenengan sadaya. Sugeng dalu sugengpepanggihan saha sugeng lelenggahan.Mugi karahayon, katentreman, tuwin kebahagiaan tansah kasarira ing Panjenengansami, awit saking sih, tuntunan, saha pangayomanipun Gusti ingkang maha mirah.Puji syukur alhamdulillah sumangga kita aturaken dhumateng ngarsanipun Gusti AllahSWT ingkang tansah paring kanugrahan dhumateng kita sadaya, saengga ing titi wancipunika kula lan Panjenengan saged jagong sapatemon ing dalemipun Bp. Surya Legawakanthi mboten manggih rubeda punapa.Bapak, ibu saha para kadang ingkang kula tresnani ing dalu punika PanjenenganipunBp. Surya Legawa nimbali kula lan Panjenengan saperlu kersa ndherek ngestrenianggenipun Bp. Surya Legawa sagotrah syukuran dhumateng ngarsanipun Gusti awitputra pambayunipun anakmas Wisnu Mulya sampun winisuda dados sarjana sujanasaking paiyatan luhur Unesa jurusan Pendidikan Basa Jawa.Sumangga pepanggihan punika kita bikak kanthi maos basmallah sesarengan kuladherekaken.Bapak, ibu saha para kadang ingkang tansah kula kurmati, tumapaking adi cara kapingkalih atur pambagya saking panjenenganipun Bp. Surya Legawa utawi ingkang kapijianyenyulihi, kawula sumanggakaken!Para lenggah ingkang tansah satuhu luhur ing budi, makaten kala wau atur pambagyaharja ingkang sampun kaaturaken.54 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Ndungkap adicara candhakipun sesorah saking Bp. Haryosuman, minangka sesulihipunpara kadang ingkang sampun kadhawuhan ngombyongi adicara punika. Dhumatengpanjenenganipun Bp. Haryosuman kawula sumanggakaken!Matur agunging panuwun kawula aturaken dhumateng panjenenganipun Bp.Haryosuman ingkang sampun paring dhawuh pangandikan dhumateng kita samiutaminipun kagem anakmas Wisnumulyo ingkang nembe winisuda dados sarjanasujana. Mugi saged amimbuhi greged anggenipun badhe anapaki gesang bebrayan.Para lenggah ingkang tansah karoban sih kanugrahan, adicara candhakipun dhumatengPanjenengan sadaya keparenga jumeneng sawatawis jengkar tumuju sasana boga.Minangka wujuding raos syukur Bp. Surya Legawa sagotrah nyawisaken dhedhaharan,sumangga sesarengan kembul bujana, binarung lan ungelipun gendhing-gendhinglanggam ingkang sampun karacik dening juru pranata pita swara. Dhumateng parakadang ingkang tinanggenah angayahi jejibahan kawula sumanggakaken. Dhumatengpara tamu undangan sumangga samya angrahapi dhedaharan ingkang sampunkaaturaken.Bapak, ibu, tuwin para kadang ingkang sinudarsana, sacekapipun adicara kembulbujana sampun purna, sumangga kita lajengaken tumapaking adicara candhakipuninggih punika donga pangiring. Dhumateng Panjenenganipun Bapa Ali Mursidkeparenga nyarirani, sumangga!Bapak, ibu, para kadang kakung miwah putri ingkang setya tuhu ngestreni pepanggihanpunika, kanthi donga pangiring kala wau purwa, madya, lan wasananing adicarasampun kita tindakaken. Kula ingkang ndherekaken lampahing adicara ngaturakenagunging panuwun saha nyuwun pangapunten menawi anggen kula matur wonten bab-bab ingkang kirang mranani penggalih Panjenengan.Sumangga pepanggihan punika kita purnani kanthi maos hamdallah sesarengan kuladherekaken.Ing wasana ngaturaken sugeng dalu sugeng kondur wassalamualaikum wr.wb.NuwunSastri Basa /Kelas 11 55Jangkepana tabel ing ngisor iki! Struktur Gagasan Baku Ukarane Teks ..................... ..........................................................1. Pambuka ..................... ..........................................................2. Isi ..................... ..........................................................3. Panutup ..................... .......................................................... ..................... .......................................................... ..................... ......................................................... ..................... .......................................................... ..................... .......................................................... ..................... ..........................................................Garapan 3 : Ngidhentifikasi Struktur Teks PidhatoSemaken teks pidhato ing ngisor iki!Assalamu’alaikum Wr. Wb.Nuwun, kawula nuwun.Para Alim Ulama, para Rama Kyai ingkang tansah kinabekten.Para sesepuh, pinisepuh ingkang pana ing pamawas, lebda ing pitutur ingkang dahatkula bekteni.Para satriyaning nagari. pangemban pangembating praja ingkang minangka pandampandoming kawula dasih ingkang dahat sinudarsana.Para rawuh kakung sumawana putri, wredha tuwin taruna ingkang satuhu dahatkinurmatan.Langkung rumiyin sumangga kita ngunjukaken raos puji syukur dhumatengngarsanipun Gusti ingkang Murbeng Dumadi ingkang sampun paring kanugrahandhumateng kita sami, saengga kula lan panjenengan saged rawuh ing pahargyanpunika.Sholawat saha salam kita aturaken dhumateng junjungan kita nabi agung MohammadSAW, mugi-mugi kita tampi safaatipun ing yaumul akhir.56 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Para rawuh ingkang karoban sihing Pangeran, keparenga kula cumanthaka ngadeg,sowan wonten ing ngarsa panjenengan sami, anggempil sih kamardikan panjenenganingkang nembe sekeca wawan pangandikan. Kula minangka sesulihipun Bapa Prasetyakajibah matur wonten ngarsa panjenengan sami. Awit saking bombonging manah yencinandra kadya karoban samodraning memanis, pramila mboten kuwawi maturpiyambak.Para rawuh ingkang kula kurmati, ing wekdal punika Bapa Prasetya nampikanugrahaning Gusti Kang Murbeng Dumadi, keng putra kinasih kusumaning Ayu DyahPuspita Harumingtyas sampun nambut silaningakrami kalawan Sang Kusumaning BagusArga Putra Dewa, putra panjenenganipun Bapa Puja Sentika, mijil saking tlatahKartasura hadiningrat.Ing kalodhangan punika kepareng kawula ngaturaken agunging panuwun dhumatengsih kadraman panjenengan sedaya ingkang sampun kersa rawuh saperlu paring pudyapangestu dhumateng dhaupipun pinangantyan.Para rawuh kakung saha putri ingkang dahat kinurmatan,Mugi sih kadarman panjenengan sedaya kaparingan lelintu ingkang satraju sakingGusti Allah SWT. Panjenenganipun Bapa Prasetya ugi nyuwun sih lumunturingpangaksama, bok bilih boten saget anampi rawuh panjenengan sedaya kanthipakurmatan , palenggahan saha pasugatan ingkang ngresepaken.Ing kalodhangan punika kula ugi ngaturaken agenging panuwun dhumateng parakadang tanggi tepalih, para mitra rowang, para mudha-mudhi, saha sintena kemawoningkang sampun paring pambiyantu arupi donya brana, reka daya, iguh pretikel, lanpunapa kemawon, saengga saged damel rancage adicara punika. Kula boten saget caospiwales punapa-napa, kajawi amung memuji mring ngarsaning Gusti, mugi sedayapambiyantu panjenengan kacathet minangka amal kesaenan.Para rawuh ingkang dahat sinudarsana.Cekap samanten anggen kula matur, bok bilih wonten atur kula ingkang kirang nujuprana, wonten solah bawa ingkang kirang trapsila, kula tansah nyuwun cadhong dukalan pangapuntenSalajengipun kula namung nyuwun mugi panjenengan sedaya kersa angrantu ngantossaparipurnaning pahargyan punika.Wasana, wasallamu’alaikum wr.wb.Sastri Basa /Kelas 11 57Bausastracumanthaka : lancanghamangku karsa : duwe gawesambekala : bebayamijil : metu/asal/sakakelem ing samodraning memanis : lagi nampa kabegjan/seneng bangetpangombyonge : sing ngetutakeKaya dene nyinaoni bab pranatacara, yen para siswa wis njingglengi teks pidhato ingdhuwur, strukture uga ana telu, yaiku: pambuka, isi, lan panutup.Jangkepana tabel ngisor iki!No. Struktur Bakune Ukarane1 Pambuka Gagasan2 Isi .....................................................3 Panutup ......... ..................................................... ......... ..................................................... ......... ..................................................... ......... ..................................................... ......... .................................................... ......... ..................................................... ......... ..................................................... ......... ..................................................... .........Garapan 4: Nganalisis Struktur Teks PidhatoJingglengana sepisan maneh struktur teks pidhato ing garapan 3, sabanjure golekatuladha teks pidhato liyane. Teks pidhato mau tintingana kanthi njangkepi tabel ingngisor iki!No. Struktur Bakune Ukarane1 Pambuka Gagasan .....................................................2 Isi ......... ..................................................... ......... ..................................................... ......... ..................................................... ..................................................... ......... .........58 Sastri Basa Jawa/Kelas 113 Panutup ......... .................................................... ......... ..................................................... ......... ..................................................... ......... .....................................................Garapan 5: Nganalisis Bedane Unsur Basane Teks Pranatacara lan Pidhato Yen kita jingglengi tuladha teks pranatacara lan pidhato ing garapan 2 lan 3, kitabakal nemokake bedane struktur bahasa kang digunakake.No. Pranatacara Pidhato1. Basa dicocogake karo pamiarsane Basa dicocogake karo pamiarsane2. Nggunakake ukara panyapa Nggunakake ukara panyapa3. Bola-bali nggunakake ukara pakon Nggunakake ukara andharan,jumbuh karo susunan acarane ngandharake sawijining bab manut prentahe pranatacara4. Bola-bali wicara, ing saben miwiti Kaping sepisan micara, cocog karolan mungkasi sawijining acara prentahe juru pranatacaramanut susunan acaraneKanggo gladhenmu babagan bedane teks pranatacara lan pidhato, jangkepana tabeling ngisor iki!No. Pranatacara Tuladhane Ukara1. Nggunakake ukara panyapa ............................................ ............................................2. Bola-bali nggunakake ukara pakon ............................................ jumbuh karo susunan acarane ............................................3. Bola-bali wicara, ing saben miwiti ............................................ lan mungkasi acara manut ............................................ susunan acarane ............................................ ............................................ ............................................. ............................................. ............................................ Sastri Basa /Kelas 11 59Garapan 6 : Nintingi Jejibahane Pranatacara Kaya kang wis diterangake ing dhuwur, babagan jejibahane pranatacara lan jurupidhato iku bisa ditintingi saka struktur teks lan basa kang digunakake. Jejibahanepranatacara iku pancen abot lan akeh, kari ngenut lan manut kabutuhane adicara kangdiayahi. Umpamane yen dadi pranatacara ing pahargyan temu manten, ayahanepranatacara tambah akeh amarga kajaba ngayahi jejibahan ngatur lakune adicara, ugakudu nyandra kirab, kapara malah sok kudu gelem aweh lelipur nembang lansapanunggalane kang dirasa bisa gawe regenge swasana. Yen dijingglengi tuladha teks pranatacara ing dhuwur, bisa dijupuk dudutantitikane dadi pranatacara, yaiku: 1. Nata urutane acara. 2. Ngatur lakune acara. 3. Miwiti acara. 4. Ngaturi/ prentah marang paraga liya cocog karo ayahane. 5. Nutup acara. 6. Tanggung jawab rendhet rancage acara. Kepriye supaya bisa dadi juru pranatacara kang becik? Andharan ing ngisorminangka paugerane:1. Olah swara Kedaling lathi kudu digladhi murih bisa luwih cetha ing pangucap (lafal), luwih cetha metune swara, lirih utawa seru (vokal), lan luwih trep wirama wedharing ukara (intonasi), sarta mumpuni mapanake swara abot, entheng, endhek, lan dhuwur kang trep karo kahanan (modulasi), uga mathuk karo wiramane gendhing (tumrape pranatacara) yen pancen kairing gendhing. Kajaba iku, pangolahe swara mau kudu katon apa anane, ora katon yen digawe-gawe.2. Olah busana Ajining raga gumantung busana, bab panganggone busana iki uga kudu digladhi, tegese cara manganggo klambi kudu pantes lan jumbuh karo kepreluane.3. Olah subasita lan solah bawa Juru pranatacara kudu ngerti babagan pranatan solah bawa mungguhing bebrayan Jawa, saengga anggone tumindak ora nerak subasita utawa tata krama. Polatan lan tindak tanduk kang nyengsemake, sumanak nanging bisa njaga kawibawan.4. Olah basa lan sastra Juru pranata cara kudu sugih kaskaya basa, mumpuni lan ngerti unggah-ungguh basa sarta tansah nambah kawruh endahing basa lan sastra. Basa sing digunakake kudu manut tatanan paramasastra, pamilihe tembung kang rinonce dadi ukara kudu mentes lan trep, jumbuh karo acara lan kang mirengake.60 Sastri Basa Jawa/Kelas 115. Olah kawruh linuwih Juru pranatacara kudu akeh kawruhe kanthi cara sregep maca, ndeleng, ngrungokake pawarta, sarta golek wewarah marang para winasis.Kanggo gladhenmu, tindakna pakaryan iki: juru pranatacara ing a. Goleka teks utawa rekaman pranatacara. b. Tintingana jejibahan apa kang kudu ditindakake dening acara mau kanthi mangsuli tuladha pitakon-pitakon iki: (1) Apa acarane? (2) Kapan acara ditindakake? (3) Kepriye tata urutane acara? (4) Sapa kang kadhapuk ing acara mau? (5) Basa apa kang digunakake? (6) Sapa kang dadi tamune? (7) Kepriye kudune busanane si juru pranatacara?Garapan 7 : Nintingi Jejibahane Juru Pidhato Yen kita jingglengi teks pidhato ing garapan 3, utawa teks – teks pidhato liyane, kita bisa meruhi apa tugase juru pidato, yaiku: medharake pawarta marang pamiarsane. Kewasisane lan kaprigelan juru pidhato (pamedhar sabda) banget dibutuhake murih nalikane pidhato mau bisa oleh kawigaten kang tundhone apa kang dadi intine rembug mau bisa dimangerteni kanthi cetha trawaca. Dene bab isine pidhato bisa asipat: a. Ngandharake (naratif ). b. Ngajak/ nyemangati (persuasif ). c. Menehi alasan-alasan kang kuwat marang sawijining bab kanggo ngyakinake(argumentatif ).Pidhato Tanpa Teks Pidhato Mawa TeksSastri Basa /Kelas 11 61Kanggo gladhenmu, tindakna pakaryan iki: a. Goleka teks utawa rekaman pidhato. b. Tintingana jejibahan apa kang kudu ditindakake dening juru pidhato ing acara mau kanthi mangsuli tuladha pitakon-pitakon iki: (1) Apa acarane? (2) Apa isine teks pidhato mau? (3) Kapan acara ditindakake? (4) Basa apa kang digunakake? (5) Sapa kang dadi tamune utawa kang ngrungokake? (6) Kepriye kudune busanane si juru pidhato? Pasinaon 2: Makarya Bebarengan Ngrakit Teks Pranatacara lan Teks Pidhato Sarampunge nyinaoni bab struktur teks lan unsur basane teks pranatacara lanteks pidhato ing pasinaon siji, ing pasinaon iki para siswa kaajab bisa ngrakit tekspranatacara lan pidhato cocog karo kabutuhane. Sabanjure kanthi rasa seneng lankebak kayakinan para siswa bisaa maragakake minangka juru pranatacara lan jurupidhato.Garapan 1: Ngrakit CengkoronganTeks Pranatacara (Pewara)Kaya tuladha kang wus kacetha ing pasinaon 1 garapan 1, mesthine para siswa wismangerti bab pranatacara. Sadurunge ngrakit teks pranatacara kanthi jangkep luwihdhisik kita kudu nyawisake cengkorongane. Kanggo nyawisake cengkorongan kita kudumangerteni: 1. Apa kegiatane? 2. Sapa kang duwe kegiatan? 3. Apa wae urutane acarane? 4. Sapa wae kang kadhapuk ing saben acara? 5. Ing ngendi kegiatan mau ditindakake? 6. Sapa wae tamu kang rawuh?Adhedhasar cathetan ing dhuwur, para siswa bisa ngrakit cengkorongane tekspranatacara.Kanggo gladhenmu, tindakna pakaryan iki! Gawea cengkorongan teks pranatacara kanggo kegiyatan pentas seni ing sekolahmu, kanthi klompok! Carane bisa kanthi njangkepi tabel ing ngisor iki!62 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Teks Pranatacara Pentas Seni Ing SekolahStruktur Teks Gagasan Baku Ukarane1. Pambuka a. Salam Pambuka .............................................. .............................................. b. Atur pakurmatan .............................................. .............................................. c. Tetepungan .............................................. .............................................. d. Atur Puji syukur ..............................................2. Isi a. 1. ..............................................3. Panutup b. .............................................. c. 2. .............................................. d. .............................................. e. 3. .............................................. f. .............................................. g. 4. .............................................. h. ... lst .............................................. a. Atur panutup .............................................. .............................................. b. Salam PanutupGarapan 2: Ngrakit Cengkorongan Teks PidhatoAdhedhasar tuladha ing pasinaon siji garapan katelu, utawa adhedhasar kawruhmubab teks pidhato, ing pasinaon iki para siswa kaajak ajar ngrakit cengkorongane tekspidhato. Bab iki perlu kacawisake sadurunge ngrakit teks pidhato kang komplit.Kepriye mungguh carane? Kita kudu mangerteni: 1. Apa kegiatane? 2. Apa tujuane kegiatan? 3. Sapa kang duwe kegiatan? 4. Apa dhapukane juru pidhato? 5. Ing ngendi kegiatan mau ditindakake? 6. Sapa wae tamu kang rawuh? Sastri Basa /Kelas 11 63Murih rancag gladhenmu, jangkepana tabel ing ngisor iki karo kancamu saklompok!Atur Pambagya Ketua Panitia.Struktur Teks Gagasan Baku Ukarane1. Pambuka a. Salam Pambuka .............................................. b. Atur pakurmatan .............................................. c. Tetepungan .............................................. d. Atur Puji syukur .............................................. .............................................. .............................................. ..............................................2. Isi 1. .............................................. .............................................. 2. .............................................. .............................................. 3. .............................................. ... lst ..............................................3. Panutup a. Atur panutup ............................................ b. Salam Panutup ............................................ ............................................Garapan 3: Ngrakit Teks Pranatacara (Pewara) Teks pranatacara perlu kacawisake sadurunge juru pranatacara nindakakejejibahan ing sawijining kegiatan. Sarampunge nyawisake cengkorongan kaya kangkaandharake ing garapan siji, sabanjure cengkorongan kudu dikembangake daditeks jangkep. Bab iki penting amarga teks jangkep bisa nuntun juru paranatacarasaengga bisa nindakake jejibahan kanthi rancag.Kepriye carane?Yaiku kanthi ngrakit ukara-ukara kang wis katulis ing cengkorongan, kadhapuk dadiwujud paragrap-paragrap kang runtut lan jangkep.Tindakna pakaryan iki:1. Cengkorongan teks pranatacara ing gladhen garapan siji pasinaon iki rampungna supaya dadi teks pranatacara kang jangkep kanthi mandhiri!2. Sarampunge ngrakit teks pranatacara jangkep, garapanmu bisa kapajang ing mading kelas, sekolah, utawa kaunggah ing internet!64 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Garapan 4: Ngrakit Teks Pidhato Kaya dene juru pranatacara, juru pidhato uga kudu nyawisake teks pidhato kangjangkep, supaya anggone pidhato bisa tumata lan rancag. Mangkono uga caranengrakit, padha. Sawuse ngrakit cengkorongan teks pidhato, bisa karampungake daditeks pidhato utuh. Carane yaiku kanthi ngrakit ukara-ukara ing cengkorongan dadisatatane paragrap kang jangkep. Aja lali kesinambungane ukara siji lan sijine sabensaparagrap. Semono uga sumambunge paragrap siji lan sijine uga kudu diperdi supayaruntut lan jangkep.Tindakna pakaryan iki: a. Cengkorongan kang wis dadi ing gladhen garapan loro pasinaon iki rakiten dadi teks pidhato kang utuh kanthi mandhiri! b. Sarampunge dadi rakitan teks pidhato jangkep, teks pidhato bisa kapajang ing mading kelas, sekolah, utawa kaunggah ing internet!Pasinaon 3 : Makarya Kanthi Mandhiri Sawise bocah-bocah nyinaoni bab pranatacara lan pidhato (pamedhar sabda)kanthi bebarengan, sabanjure bocah-bocah nindakake pakaryan kanthi mandhiri.Garapan 1 : Nulis lan Maragakne Teks Pranatacara Tindakna pakaryan iki:(1) Gawea teks pranatacara gegayutan karo kegiatan kang ana sekolahan apadene kegiatan kang ana ing masyarakat sakiwatengenmu.(2) Yen garapanmu wis rampung, sabanjure paragakna ana ngarep kelas!Garapan 2 : Nanggapi Praktek Pranatacara Nalika kancamu praktek pranatacara ing ngarep kelas, kanca liyane nyemak lannulis tanggapan lan pambiji. Kanggo lelandhesan nulis tanggapan mau bisa ngganggopedhoman kaya ing ngisor iki.Jeneng : ................................No Absen : ................................Teks kang diparagakake : ................................Olah Swara Olah Busana Olah Solah Olah Basa Olah Kawruh Bawa Lan Sastra Linuwih1. Lafal 1. Pantes 1. Manteb Migunakake Migunakake2. Vokal orane (serius) basa rinengga tetembungan3. Intonasi kang ilmiah,4. Artikulasi 2. Rapi orane 2. Polatan Kaya dene kang ngrembug 3. Kombinasi (ekspresi) Sastri Basa /Kelas 11 65rupa 3. Solah purwakanti, prakara ilmu, Bawa paribasan, wewarah, (sopan basa kawi lsp. piweling kang santun) becik.Garapan 3 : Praktik Juru Pidhato Ing pasinaon 3 bocah-bocah wis gladhen nulis teks pranatacara apadene tekspidhato kanthi klompok. Kanggo nggladhi kawasisanmu, pakaryane bocah-bocahsabanjure kaya ing ngisor iki: a. Sabubare bola-bali ajar maca teks pidhato kang wis karakit kanthi jangkep, gawea teks pidhato ngenani salah sijine kegiatan sekolah; b. Paragakna teks pidhato mau! Olehmu maragakake kena ing sanjabane jam pelajaran, banjur rekamen ing video; c. Setelen video pidhatomu ing kelas, banjur nyuwuna tanggapane kancamu; d. Kumpulna asil rekaman tugasmu marang Bapak/Ibu Gurumu!66 Sastri Basa Jawa/Kelas 11GLADHENWULANGAN 3I. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha ping (x) ing wangsulan kang bener!1. Kang ora kalebu dasanamane tembung Pranatacara yaiku .... a. panata adicara b. pambagyaharja c. panata acara d. panambiwara e. pewara2. Jejibahane pranatacara iku kang paling abot yaiku nalika .... a. mbukak adicara b. nutup adicara c. nata lan nulis rantamane adicara d. nata lakune adicara e. nutup adicara3. ”Para pepundhen para pinisepuh ingkang dahat kinabektern”. Ukara iki kalebu perangan .... a. salam pambuka b. atur pangayubagya c. atur pakurmatan d. atur puji syukur e. tetepungan4. Bedane teks pranatacara karo pamedharsabda, bisa dititeni ing perangan .... a. pambuka b. rantaman adicara c. isi d. panutup e. papan lungguhe5. Jinise teks pamedhar sabda iku akeh banget. Pamedhar sabda kang ngemu wigati nampa rawuhe tamu diarani .... a. atur pangayubagya b. atur panampi c. atur wilujengSastri Basa /Kelas 11 67d. atur pasrah e. atur pakurmatan.6. ”Puput pepuntoning adicara, wus dumugi paripurnaning gati.” Ukara iki mathuke digunakake ing perangan …. a. pambuka b. atur pakurmatan c. isi d. rantaman adicara e. atur panutup7. Kang wenang medharake atur pasrah penganten kakung ing adicara temu manten .... a. pranatacara b. sulih kang hamangku gati c. pamedhar sabda pambagya d. sulih kadang besan e. wakil tuan rumah8. Salah sijine syarat dadi pranatacara kang gamben yaiku kudu gladhen olah swara ing antarane kudu wasis ing babagan wirama wedharing ukara. Wirama wedharing ukara iku padha karo…. a. artikulasi b. intonasi c. lafal d. vokal e. wirama gendhing9. Kang ora kalebu syarate dadi pranatacara kang gamben yaiku .... a. wasis ing olah basa lan sastra b. sugih ing kawruh c. besus ing busana d. tansah ngugemi subasita e. nuhoni trah utama10. Panatacara lan pamedhar sabda dipunwastani renggeping wicara, menawi …. a. Wiwit saking pamilihing tembung saha dhapukaning ukara, runtuting pangandikan, panjang lan cekakipun wedharan tuwin isining wedharan, trep lan jumbuh kaliyan swasana.68 Sastri Basa Jawa/Kelas 11b. Wiwit saking pamilihing tembung saha dhapukaning ukara, runtuting pangandikan, panjang lan cekakipun wedharan tuwin isining wedharan, trep kaliyan kersanipun ingkang kagungan kersa.c. Wiwit saking pamilihing tembung saha dhapukaning ukara, runtuting pangandikan, panjang lan cekakipun wedharan tuwin isining wedharan, jumbuh kaliyan isining wedharan.d. Wiwit saking pamilihing tembung saha dhapukaning ukara, runtuting pangandikan, panjang lan cekakipun wedharan tuwin isining wedharan, trep lan jumbuh kaliyan reroncening adicara.e. Wiwit saking pamilahipun tembung saka dhapukaning tembung, rututning pangandikan jumbuh kaliyan ingkang dipunwedharaken.11. Panatacara lan pamedharsabda menika ing salebeting pasamuan dados punjering kawigatosan, kepara mujudaken pasugatan tumprap para tamu, pramila kedah …. a. bagus utawi ayu ing rupa b. gandhes luwes merak ati c. ngudi murih kados artis ing panggung d. ngudi murih saged renggeping wicara e. ngudi murih saged ngemesaken12. Wonten saweneh panatacara tuwin pamedhar sabda, ingkang wedharing pangandikanipun karaosaken tanpa jiwa tanpa raos. Pramila inggih lajeng …. a. kapireng ampang tanpa bobot b. boten angsal tanggapan c. bayaranipun mirah d. boten diremeni tiyang e. boten saged wicanten13. Bakuning ayahan panatacara, minangka sopir/ kusir ing pasamuan. Tegesipun …. a. Wonten upacara menika kathah paraga ingkang hanyengkuyung minangka penumpang. b. Upacara saged lumampah kanthi rancak menapa boten, komandhonipun wonten panatacara. c. Wonten upacara menika panata cara angasta titihan ing pasamuan. d. Wonten upacara menika, panatacara dados sopir/kusir kendharaan. e. Kathah paraga ingkang hanyengkuyung panatacara dados sopir/kusir.14. Kejawi unggah-ungguh basa, panatacara lan pamedharsabda ugi kedah nguwaosi kawruh bab sastra Jawi, kadosta ingkang gayutan kaliyan: purwakanthi, wangsalan, bebasan lsp. Murih …. a. kathah engkang nanggapSastri Basa /Kelas 11 69b. tansaya kondhangc. bayaranipun mindhakd. kapireng mboten sekecae. saya endah edining basa15. Menawi wekdalipun sampun kasep saking rantaman, panatacara utawi pamedharsabda tamtu badhe matur kanthi …. a. seru lan cetha b. ngambra-ambra c. ngelantur d. lumintu e. cekak aosII. Wangsulana pitaken-pitaken wonten ngandhap menika! 1. Menapa mawon jejibahan ingkang kedah dipun ayahi dening panatacara? 2. Panatacara lan pamedharsabda kedah ngudi murih saged renggeping wicara. Menapa jalaranipun? 4. Menapa paedahipun remen maos buku-buku kapustakan tumrapipun panatacara lan pamedhar sabda? 5. Kados pundi patrapipun sarira tumrap panatacara lan pamedhar sabda nalika ngayahi jejibahan? 6. Panatacara lan pamedhar sabda kedah saged micara kanthi tata, tatas, tetes, lan titis. Jlentrehaken!70 Sastri Basa Jawa/Kelas 11UJI KOMPETENSISEMESTER GASALI. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih wangsulan kang paling bener!1. Sing mbedakake geguritan lan tembang dijelasake kaya ing ngisor iki, yaiku... . a. Geguritan cacahe wanda lan cacahe gatra ana tata aturane. b. Geguritan iku olehe maca kudu ditembangake/dilagokake. c. Geguritan iku ora kaiket guru gatra, guru wilangan lan guru lagu. d. Tembang macapat iku ora nduweni guru gatra, guru wilangan, guru lagu. e. Tembang iku nggunakake purwakanthi guru swara ab / ab.2. Kalebu ing struktur batin geguritan yaiku ... . a. tema lan amanat b. diksi lan tipografi c. enjambemen lan lelewaning basa d. purwakanthi lan wirasa e. panyitra lan diksi3. //singidan dhedhemitan/ samun kang dadi/ patuladhane kuthung// tembung- tembung kang kalebu purwakanthi guru sastra yaiku ... . a. singidan – samun – dadi – kuthung b. singidan – dhedhemitan – dadi – patuladhane c. singidan – kang – patuladhane – kuthung d. dhedhemitan – kang – dadi – kuthung e. dhedhemitan – samun – dadi - kuthung4. //umpama Hongkong kuwi mung lor kali/ wis wingi-wingi/dakparani// Purwakanthi kang digunakake yaiku purwakanthi guru ... . a. swara i b. sastra t c. basa/lumaksita kali d. swara um e. sastra gKanggo nomer 5- 6, gatekna geguritan “Kangen” anggitane Edi Winarno iki! //aja nangis anakku/ ibumu isih lunga/ sedhela maneh teka/ ana nangis, anakku/ umpama Hongkong kuwi mung lor kali/ wis wingi-wingi/ dakparani //5. Ing geguritan ”Kangen”, panggurit dadi ... . a. bapakSastri Basa /Kelas 11 71b. ibu c. anak d. putu e. tangga6. Isi saka geguritan ”Kangen” yaiku ... . a. Wong tuwa iku mesthi nnduweni rasa kangen marang anak. b. Bapak kang nggoleki bojone nganti tekan lor kali. c. Susahe Bapak dening tangise anak, sebab kangen Ibune kang lagi nyambutgawe ing Hongkong. d. Ibu kang nggoleki anake tekan Hongkong sinambi nyambutgawe ing kana. e. Anak lagi kangen marang Bapak lan Ibune kang nyambutgawe ing lor kali.7. Tujuan maca endah geguritan yaiku ... . a. nemokake struktur batin geguritan b. nemokake struktur batin geguritan c. supaya sing mirsani padha nggumun lan eram marang sing maca d. bisa menehi tandha andhegan, nata napas, lan pangucapan e. sing nyemak, mirsani dadi ngerti isi, piweling lan kaendahan geguritan8. Maca endah geguritan iku kudu ... . a. banter swarane tanpaana sing bisa ngalahake b. cepet lan cetha supaya ora ngentekake wektu c. sopan, yen perlu disalini dadi basa krama dhisik d. diwaca lan diapalake geguritane, banjur ditembangake e. didhasarake wewatakan, tatakrama, sopan-santunlan njawani9. Solah bawa, obah mosike sakujur awak nalika maca endah geguritan kudu bisa ... a. komunikatif, ekspresif, lan konsentrasi b. modulasi, intonasi, artikulasi c. tempo, diksi, ambegan d. komunikatif, modulasi, artikulasi e. dinamika, tempo, njawani10. Tuladhane enjambemen kaya ing ngisor iki, yaiku ... . a. //Dhuh Gusti/ Paringana kulakesabaran/ kanggo nerusake panguripan//.. b. //kapan nggonmu mulih/ aku ing kene ngenteni balimu // c. //aku ora weruh/ ndhik endi panggonanmu/ kaya apa kahananmu // ... d. //putih bening netes ning ndonya/ nggawe adhem ning sukma// ... e. //nanging cahyaning/ patuladhan iku kudu/ ngaton mangejawantah//11. Tuladha panganggone tandha andhegan kang artine swara munggah mendhuwur lan mandheg suwe yaiku ... . a. Saya abot √√/ daksimpen / dhewe __ _ /// b. Ndeleng √ // esemmu √√__ ///72 Sastri Basa Jawa/Kelas 11c. Aku √ / ing kene √ / ngenteni ~~ // balimu ~ /// d. Aku ~ / mung √ / eling √ / sliramu ~~ // e. Saya abot √√/ daksimpen / dhewe __ _ ///12. Kang diarani tedhak siten yaiku upacara ... . a. cedhak lemah b. mudhun lemah c. sepasaran d. lair sepisanan e. upacara slametan13. Tujuan dianakake upacara tedhak siten yaiku ... . a. Bocah bisa ngliwati tantangan ing uripe. b. Supaya si bocah nduweni dalan urip kang apik lan bisa gawe seneng kaluwargane. c. Bocah kuwi mlebu donya lan ing njero uripe bisa kacukupan awit saka pakaryane kang wis dipilih wiwit cilik. d. Bocah iku nyeker-nyeker pasir, kang nduweni teges nggolek pangan. e. Atur puji sukur marang Gusti Kang Murbeng Dumadi, dene wis menehi kekwatan sarta keslametan nganti bisa ngidak bumi lan bisa urip mandiri.14. Tujuane cengkir gadhing digambari tokoh pewayangan ing upacara tingkeban .... a. Supaya bisa niru lan pinter nggambar wayang. b. Supaya sibocah mbesuk seneng marang wayang. c. Supaya sibocah ndalang wayang. d. Supaya si bocah yen lair lanang nduweni watak satriya yen wanita nduweni sifat kaya becik kaya tokoh gambar. e. Supaya si bocah bisa meranake tokoh satriya lan bisa meranake putri kang becik kaya ing gambar.15. Upacara larung sesaji biyasane dilaksanake ... . a. Wulan Januari b. Wulan April c. Wulan Besar d. Wulan Sura e. Wulan DesamberSastri Basa /Kelas 11 7316. Gatekna gambar iki! Gambar ing dhuwur nuduhake kegiatan upacara adat dhaerah ... . a. Jember b. Banyuwangi c. Tulungagung d. Pacitan e. Tuban17. Kang ora kalebu dasanamane tembung pranatacara yaiku ..... a. panata adicara b. pambagyaharja c. panata acara d. panambiwara e. pewara18. Pewara jejibahane pranatacara iku kang paling abot yaiku nalika .... a. mbukak adicara b. nutup adicara c. nata lan nulis rantamane adicara d. nata lakune adicara e. nutup adicara19. ”Para pepundhen para pinisepuh ingkang dahat kinabektern “. Ukara iki kalebu perangan .... a. salam pambuka b. atur pangayubagya c. atur pakurmatan d. atur puji syukur e. tetepungan74 Sastri Basa Jawa/Kelas 1120. Bedane teks pranatacara karo pamedhar sabda, bisa dititeni ing perangan .... a. pambuka b. rantaman adicara c. isi d. panutup e. papan lungguhe21. Jinise teks pamedhar sabda iku akeh banget. Pamedhar sabda kang ngemu wigati nampa rawuhe tamu diarani .... a. atur pangayubagya b. atur panampi c. atur wilujeng d. atur pasrah e. atur pakurmatan22. ”Puput pepuntoning adicara, wus dumugi paripurnaning gati.” Ukara iki mathuke digunakake ing perangan …. a. pambuka b. atur pakurmatan c. isi d. rantaman adicara e. atur panutup23. Kang wenang medharake atur pasrah penganten kakung ing adicara manten .... a. pranatacara b. sulih kang hamangku gati c. pamedhar sabda pambagya d. sulih kadang besan e. wakil tuan rumah24. Salah sijine syarat dadi pranatacara kang gamben yaiku kudu gladhen olah swara ing antarane kudu wasis ing babagan wirama wedharing ukara. Wirama wedharing ukara iku padha karo…. a. artikulasi b. intonasi c. lafal d. vokal e. wirama gendhingSastri Basa /Kelas 11 7525. Kang ora kalebu syarate dadi pranatacara kang gamben yaiku .... a. wasis ing olah basa lan sastra b. sugih ing kawruh c. besus ing busana d. tansah ngugemi subasita e. nuhoni trah utamiII. Wangsulana kanthi patitis!1. Apa bedane geguritan lan tembang iku? Jlentrehna!2. Kepriye carane supaya ngerteni isi lan piweling sajroning geguritan?3. Terangna apa sing diarani ; dhiksi, tempo, dhinamika lan modhulasi ing teknik maca endah geguritan iku?4. Sapada geguritan iki wenehana tandha andhegan manut interpretasimu! sapa ngira bocah sing lugu kae bisa nggambar langit bisa njaring angkasa sapa sing ngira 5. Aranana tuladhane upacara tradhisi ing dhaerahmu ? 6. Apa maksud lan tujuane dilaksanakake upacara adat bersih desa? 7. Aranane apa bedane teks panatacara lan pamedhar sabda! 8. Apa bae syarat-syarate dadi panatacara? 9. Jlentrehna perangane struktur teks panatacara! 10. Gawea teks panatacara adicara upacara tradhisional temantenan!76 Sastri Basa Jawa/Kelas 11WULANGAN 4 TUNTUNAN JRONING TONTONAN Kompetensi Dasar dan Indikator: 3.1 Mengidentifikasi, memahami, dan menganalisis teks drama, prosa atau puisi sesuai kaidah . 3.1.2 Mengidentifikasi struktur teks drama. 3.1.3 Menganalisis struktur teks drama 3.1.3 Menganalisis unsur kebahasaan teks drama 3.1.4 Menganalisis pesan moral teks drama. 3.1.5 Menganalisis relevansi isi teks drama dengan kehidupan. 4.1 Menginterpretasi, menanggapi dan memperagakan teks drama, puisi, dan prosa sesuai isi dengan bahasa yang komunikatif. 4.1.1 Mengalihwacanakan (mengubah) teks prosa menjadi teks drama sesuai kaidah. 4.1.2 Mendeskripsikan struktur teks drama dalam rencana pementasan. 4.1.3 Mementaskan teks drama secara berkelompok. 4.1.4 Memberikan komentar penampilan teman dalam bermain drama.Mbabar Wawasan Pasinaon iki nyuguhake wacan kanthi tema ”Tuntunan Jroning Tontonan”minangka sarana kanggo nyinaoni teks drama. Minangka salah sijine asil kasusastran,lumrahe kajaba kanggo lelipur teks drama uga mujudake srana kanggo tuntunan. Akehbab wigati kang bisa kapethik saka teks drama. Diajab sarampunge nyinaoni teksdrama, para siswa bisa trampil nyurasa, nyipta, maragakake apa dene nyaruwepementasan drama. Kajaba nyurasa tumekane nyaruwe uga ana gladhen kang bisadigarap kanthi kelompok lan gladhen kang kudu digarap mandhiri. Sadurunge nyinautuntunan jroning tontonan, wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki! 1. Apa para siswa tau ndeleng pamentasan drama Basa Jawa? 2. Yen tau ndeleng pementasan drama, lakone apa? 3. Ing kegiatan apa pamentasan drama sing kodeleng? 4. Sapa bae paraga ing drama sing kodeleng? 5. Critakna cekak aos bae isine drama sing kodeleng?Sastri Basa /Kelas 11 77Pasinaon 1 : Modhel Teks PinilihGambar:4.1 rumah sangkala.blospot.com Gambar:4.2Gambar: 4.3Judul : Anak KolongPenulis : Mty AnggoroAdegan 1Wayah bedhug tengange , ana pemulung loro rumangsa bungah atine sinambingetung dhuwit mulih menyang gubuge.1 Ayu : Enak tenan….2 Desi : Yen ben dina ngene iki wahhh......jaaann…3 Ayu : Edan tenan…4 Desi : Lho, kok edan…?78 Sastri Basa Jawa/Kelas 115 Ayu : Ya, edan…mosok ben dina wong kon ngrongsok barange ? Ora mungkin ta ?6 Desi : Ya mungkin wae ?7 Ayu : Wis…wis…ngomong sing mungkin – mungkin wae !8 Desi : Contone ?9 Ayu : Mak…iki dhuwite , Maaak !10 Ayu : Luwe, Mak ! ( arep mlebu gubug dicegat bocah njur ngrebut dhuwite )11 Desi : ( arep mlebu gubug ) mangaaaannnn …..( ora sida)12 Bocah : Mandheg! Kene! Kene, endi asile!(ngrebut dhuwite)13 Ayu+Desi : Aja-aja…! Penak tenan kowe!14 Bocah : Kene! Oleh ra?15 Ayu : Ora gelem kangelan kok gelem penake. Enak tenan!16 Desi : Ora gelem ngalih iki tampanana! (Muni ngono karo nendhang, sakala bocah lanang glangsaran, bocah loro nyekethem dhuwit kang bisa dislametake, banjur dilebokake celengan kaya biyasane)17 Koor : Matur nuwun Gusti…….(padha nyekel wetenge banjur mbengok)18 Koor : Maaaak….luwe Maaak….mangaaaaaan….(Bocah loro umek ana njero gubug, sedhela maneh banjur mangan telap- telep)Adegan 2Ana pengamen loro katon seneng – seneng ngetung dhuwit oleh - olehane19 Eka : (Nyanyi – nyanyi sinambi ngetung dhuwit ) Wadhuuuh…akeh banget !!!! Weh…weh…. bingung ngetung…20 Pinah : Kene, taketunge ! ( karo ngrebut ) Dhasar ra tau mangan sekolah!21 Eka Nyooooh...., sing tau mangan sekolah !22 Pinah : Sekolahe mbahmu apa ? ( lelorone ngguyu cekakakan ) Alhamdulillaaaah….rejeki nomplok ! Ngimpi apa sewengi ?23 Eka : La wong ya tanggal nom?24 Pinah : Ya, wong – wong rung patek butuh dhuwit !25 Eka : ( sinambi ngetung ) Mak….dhuwite uuuuakeh, Maaak !26 Pinah : Maaak…setor!! ( Nggoleki emak menyang mburi, weruh kancane mangan ana pojokan , banjur mbengok) Mangaaannn!!27 Eka : ( Ndeleng Pinah mlayu menyang gubug, Eka melu mlayu ) Serbuuuu!! ( ana gubug nesu – nesu amarga lawuhe kari thithik ) Sastri Basa /Kelas 11 79Waspadakna gambar 4.1, 4.2, lan 4.3 sepisan maneh! Manawa dijingglengi cethagambar ing dhuwur nuduhake anane pementasan drama. Kaya kang wis tau karembuging wulangan kelas X, minangka teks crita naratif, teks lakon nduweni struktur utawawangunan kang dumadi saka: a) jejer (orientasi), yaiku perangan wiwitane critakanggo nepungake tokoh/paraga, swasana, lan bibit kawit tumuju crita sabanjure, b)pasulayan (komplikasi), yaiku dumadine perkara kang kudu diadhepi dening paraparaga, lan c) pangudhare prakara (resolusi), yaiku pungkasan karampunganepasulayan utawa dredah. Yen teks lakon dipentasake kaya kang kacetha ing gambarngarep, bakal kita temokake struktur drama kang luwih cetha. Karepe bisa didelengsaka polahe paraga, dirungokake saka pacelathone paraga, dirasakake saka kahanankang dumadi, lan sapanunggalane. Murih gamblange para siswa becike ndelengpamentasan sacara langsung utawa ndeleng video drama. Ewa dene ing wulangan ikibisa karembug sarana njingglengi gambar lan teks wacan kang sumadya.Garapan 1: Nganalisis Struktur Teks DramaSetitekna gambar lan pethikan teks drama kanthi irah-irahan ”Anak Kolong” kasebut,banjur jangkepana tabel ing ngisor iki!No. Paraga Watak Ukara kang nuduhake1 .................... .................... .................................................2 .................... .................... .................................................3 .................... .................... .................................................No. Setting Katrangan Ukara kang mbuktekake1 Wektu .................... .................................................2 Kahanan3 Panggonan .................... ................................................. .................... .................................................80 Sastri Basa Jawa/Kelas 11No. Properti Katrangan 1 Piranti ...................................................................... 2 Busana/paes ...................................................................... 3 Panggung ......................................................................Garapan 2 : Nganalisis Unsur Basa Sajrone Teks DramaGambar: 4.4 –chic-id.com Gambar: 4.5 Yen kita waspadakake gambar 4.4 lan 4.5, cetha beda patrap sarta kahananparagane. Kanthi patrap lan kahanan kang beda, njalari bab kang karembug sartacarane rembugan uga beda. Bab iki cundhuk karo rasa pangrasane. Kaya kang wus taukarembug ing wulangan bab teks lakon ing kelas X, unsur basa sajrone teks dramapancen beda yen dibandhingake karo basa gancaran, amarga basa teks drama sipatelesan. Sabanjure tindakna pakaryan iki:a. Adhedhasar gambar 4.4 lan 4.5, wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki! 1. Manut panemumu apa kang dirembug paraga ing gambar 4.4? 2. Manut panemumu kepriye kahanane paraga ing gambar 4.4? 3. Manut panemumu apa kang lagi dirasakake dening paraga ing gambar 4.5? 4. Senajan ijen, manut panemumu kira-kira apa kang dipikir dening paraga ing gambar 4.5? 5. Geneya wangsulanmu ( nomer 4) mangkono? Sastri Basa /Kelas 11 81b. Adhedhasar wangsulan-wangsulanmu, gawea pacelathon kang mathuk karo patrape paraga ing gambar 4.4 lan 4.5!Garapan 3: Ndhudhah Nilai Moral ing Teks Drama Wis kaandharake manawa temane wulangan iki tuntunan jroning tontonan.Drama minangka tontonan kang dipentasake kajaba bisa kanggo lelipur uga nduwenibab penting kang bisa dipethik. Sabisa-bisane nalika ndeleng pementasan drama kitauga bisa methik nilai moral lan amanate, saengga drama nduweni daya piguna tumrapurip bebrayan. Nilai moral iku kaperang dadi patang jinis, yaiku moral marang Gusti Kang MahaKuwasa, moral marang sapadha-padhane manungsa, moral marang dhiri pribadi, lanmoral marang alam lingkungan.Semaken teks drama ing ngisor iki!Adegan 3Pengamen Lan Pemulung Tukaran Rebutan Panganan.28 Pinah : ( ngroyok lawuhe kancane) Peh, enak tenan….!29 Eka : Enak tenan …! Enaaak, ….! (Spontan Ayu lan Desi nesu - nesu)30 Ayu : He, aja lecetan ya !31 Desi Balekna ! Balekna!32 Pinah : Balekna, balekna? Lha wong wis dileg kongkon mbalekne! Kon mutah, piye ?33 Ayu Awas, ya ! Awas, kowe ya…!Adegan 4Bocah Asongan Teka Nanging Ora Bisa Misah34 Ijah : Hoe…ngisin – ngisin! Gerang – gerang rebutan panganan! Ra isin ta dideleng wong akeh ? Kana ! Kana!35 Eka : Kana – kana , piye?36 Pinah : Ora ngerti prekarane kok kana – kana !?37 Ijah : Ya wis...ta, mbok ya wis, yen wis dipangan ya wis!38 Pinah : Bener ! Wis dipangan ki ya wis !39 Pinah : Mosok dikongkon muntah ?40 Ijah : Mbok ya aja kaya wong sing gak tau mangan !Ijah Rumangsa Ra Bisa Misah Bocah – Bocah Kang Padha Tukaran, Banjur KlepatMetu41 Ijah : Walaaah…dipisah ra kena, dituturi ra nggugu, ya wis ! ( klepat banjur emak teka)82 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Adegan 5Emak Nuturi Bocah – Bocah Lan Nyaritakake Asal – Usule Biyen42 Emak : Ana apa ta? He, ana apa ? ( Kabeh ora nggubris malah tukaran meneh )43 Emak : Jah, kancane dha tukaran kok ra mbokpisah, piye ta Jah ?44 Ijah : Percumah, Mak.!45 Emak : He, ana apa ta? Ya wis, yen ra kena dituturi, dakminggat !46 Koor : Maaaak ! ( kabeh nubruk emak )47 Emak : Ya, wis….( emak njegreg)47 Emak : Ya wis, bocah – bocah…kowe aja sok aji mumpung ! Emak seneng ndeleng kowe sregep nyambut gawe, kaya – kaya sesuk ora bakal mati. Nanging, isih ana kewajiban utama kang isih kudu koktindakake .48 Koor : Maaakk…( kabeh ngrungket emake )49 Emak : Sejatine kowe kuwi anake sapa , ora penting. Sing penting tugasmu ndongakake, muga – muga wong tuwamu diparingi apura Gusti Allah, sih urip apa dene wis mati..50 Koor : Maaak… ( kabeh rumangsa getun )51 Emak : Emak seneng ndeleng kowe kabeh sregep lan rukun. Ngetus kringet trutusan turut lurung. Amarga kringete dhewe mono luwih seger tinimbang nyecep kringete wong liya.52 Koor : Maaakkk....( Kabeh njaluk salaman karo emak)53 Emak : Sadhar yen duwe salah kuwi luwih penting tinimbang mung ngajak salaman wae !.54 Koor : Maaak….sepurane ya maaakk..…55 Emak : Ya wis, kae ….upa – upa sing kececeran kae jumputana, yen kokpangan kanthi rasa syukur bakal akeh mupangate. Kana...ora sah nangis terus....mesema...amarga mesem iku nuwuhake kedamaian, ngguyu bisa nuwuhake bahagia!Sarampunge nyemak teks drama ing dhuwur, jangkepana tabel ing ngisor iki!No. Piwulang Moral Kutipan Teks1 Moral marang Gusti ....................................................................... Kang Maha Kawasa .......................................................................2 Moral marang ....................................................................... sapadha-padhane ....................................................................... manungsa Sastri Basa /Kelas 11 833 Moral marang dhiri ....................................................................... pribadi .......................................................................4 Moral marang alam .......................................................................... lingkungan ..........................................................................Garapan 4: Nganalisis Relevansine Teks Drama karo Jaman Saiki Minangka asil kasusastran kang tuwuh lan ngrembaka ing alam bebrayan, teksdrama kang dadi tontonan lan ngandhut tuntunan, mesthi wae bisa ngalami owah-owahan kahanane. Owah-owahan bisa magepokan karo isine crita, piranti kanggomentasake, carane mentasake, lan sapanunggalane. Mligi bab isine crita, gandhengkaro ngrembakane jaman mesthi ana crita kang isih cocog karo kahanan jaman saiki.Kosok baline uga ana crita kang wis ora cocog utawa ora lumrah kedadean ing jamansaiki. Kang mangkono bisa kita jlimeti teks drama kang dipentasake apa dene sakawacan kang kaandharake.Tindakna pakaryan iki:(1) Yen para siswa wis ngrampungake garapan 4, coba terangna bab-bab kang isih relevan ing crita mau karo jaman saiki!(2) Semaken teks drama ing ngisor iki, banjur terangna perangan endi kang isih cocog karo kahanan jaman saiki lan endi kang ora cocog karo jaman saiki! MINAK JINGGA LENA Naskah Drama Tradisional (Kaanggit Dening: Akhmad Winarto) BABAK I84 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Paraga:1) Ratu Kencana Wungu, 2) Patih Logender, 3) Minak Koncar, 4) Arya Dhaha, 5) PatihAngkat Buto, 6) Patih Renggut Muko.Kawontenan:Ing pasewakan agung Kraton Majapahit, Ratu Kencana Wungu ngrembag kahananingpraja kaliyan Patih Logender lan Minak Koncar.Antawacana:Patih Logender : Kula, pun Patih Logender (kanthi gela-gelo) ngaturaken sembah pangabekti Kanjeng Ratu.Ratu Kencana Wungu : Iya paman Patih Logender, daktampa sembah bakti sira, ora liwat pangestuku tampanana!Patih Logender : Matur nuwun Kanjeng Ratu, Pangestu panjenengan kula pundhi, kula kancing ing gelung minangka jejimat anggen kula ngabekti ing Majapahit.Sindhureja : Kula Sindhureja, mentri mamanca negara ing brang kilen, ngaturaken sembah pangabekti mugi konjuk Gusti Ratu Kencana Wungu.Ratu Kencana Wungu : Dak tampa sembah bektinira, puja pangestuku tumanduk marang sira.Minak Koncar : Semanten ugi, kula inggih ngaturaken sembah pangabekti Kanjeng Ratu Kencana Wungu.Ratu Kencana Wungu : Dhawah sami-sami Paman Minak Koncar. Panjenengan minangka sesepuhing praja, kula suwun ampun kendhat paring pitedah lan panyaruwe dhumateng kula!Minak Koncar : Pancen awrat jejibahan menika, ananging tetep badhe kula sandhang kanthi suka rena, jumbuh kaliyan kadiwasaning pikir lan kawasisan kula.Ratu Kencana Wungu : Sabanjure...,kepriye kahanan para nayaka lan kawula ing Majapahit, Paman Patih?Patih Logender : Para nayaka sami gumregut anggenipun makarya, mboten wonten ingkang nilaraken jejibahanipun. Kahananing para kawula wiwit kutharaja ngantos karang padesan, sedaya sami sarwi cekap mboten wonten ingkang nandhang kacingkrangan. Liripun, loh subur kang sarwa tinandur, jinawi murah kang sami tinumbas, Kanjeng Ratu.Sindhureja : Menika leres Kanjeng Ratu. Rumiyin pancen wonten kraman ing tlatah Gelang-Gelang. Ananging samenika sampun saged kula rampungi. Mila samenika ing brang kilen kahananipun ayem tentrem. MBoten wonten colong-jupuk, Sastri Basa /Kelas 11 85Ratu Kencana Wungu pek pinek barange liyan. Menika sedaya saged dumados,Minak Koncar awit minangka songsong agung ing Majapahit,Ratu Kencana Wungu Panjenengan sampun njejegaken pusaraning adil, Kanjeng Ratu.Minak Koncar : Matur nuwun paman Patih lan Kakang Sindhureja. LajengRatu Kencana Wungu kados pundi pamanggih Paman Minak Koncar?Minak Koncar : Saderengipun kula matur, kula nyuwun gunging samodra pangaksami, mbok menawi atur kula mangke mbotenRatu Kencana Wungu dados renaning penggalih Panjenengan. : Mboten dados menapa, sanadyan pait pindha butrawaliMinak Koncar dhawuh pangandika Panjenengan…tetep badhe kulaPatih Logender dhahar. Awit, Panjenengan sampun kula anggepRatu Kencana Wungu minangka tiyang sepuh kula piyambak.Patih Logender : (atos-atos anggenipun ngendika). Miturut pamawas kula, pancen leres ing Majapahit samenika nembe manggihi karaharjan. Ananging…? : Ananging menapa paman? Panjenengan kula aturi blaka mawon! Bab menapa ingkang taksih kirang? : Majapahit samenika kados dene rembulan ingkang nembe ndadari, sunaripun padhang nukulaken raos ayem tentrem. Kahanan menika badhe tansaya ngrembaka sae, kalamun kawimbuhan wontenipun srengenge sumunar, ingkang saged nukulaken raos greget lan nyuburaken tetuwuhan. : Kula ngertos ingkang Panjenengan kersakaken, ananging srengenge menika medal lan angslupipun mboten saged dipun age-age lan dipun penggak. Mbok menawi pancen dereng dhawah titi mangsanipun kula sinandhing priya ingkang saged dados srengenge ing Majapahit menika…paman. : Lajeng kados pundi kekancingan panjenengan, bab won- tenipun nawala saking Minak Jingga ing Blambangan ingkang nagih janji Panjenengan. : Nuwun sewu Kanjeng Ratu, kepareng kula sumela atur! : Iya dak keparengake, enggala matur! : (sirahipun gela-gelo, solahipun nedahaken tiyang culika/ licik). Menika ingkang dipun rembag bab srengenge ing Majapahit lho. Manawi Kanjeng Ratu menika kaparibasakaken rembulan purnamasidi, mila srengenge ingkang nyandhing inggih kedah srengenge ingkang mboten kenging grahana.86 Sastri Basa Jawa/Kelas 11Ratu Kencana Wungu : Nanging Minak Jingga iku wis menang sayembara. Pan-Patih Logender jenengan ingsun wis janji, ”Sok sapa wae sing bisa numpes Kebo Marcuet sing mbalela, bakal daksuwitaniMinak Koncar minangka garwaningsun”.Patih Logender : Leres,leres, leres, panjenengan leres. Minak Jingga pancen sampun saged mupu sayembara. Ananging panjenenganRatu Kencana Wungu ugi kedah ngertos, wujudipun Minak Jingga utawi JokoPatih Logender Umbaran samenika kados pundi? Mila kala wau kula umpamakaken kados srengenge ingkang kenging grahana,Minak Koncar awit sasampunipun perang tandhing kaliyan Kebo Marcuet,Patih Logender raganipun Minak Jingga risak mboten kantenan. Wujudipun nggegirisi, ala tanpa rupa. : Sabda pandhita ratu iku ora bisa diselaki. : Leres, leres,leres, panjenengan leres. Ananging, menawi sabda menika badhe nukulaken prahara, sabda menika inggih kedah dipunjugaraken. Kita kedah migunakaken kawicaksanan, awit kawicaksanan menika mapanipun sainggiling kaleresan. (kendel sawatawis) Panjenengan menapa mboten mesakaken Kanjeng Ratu Kencana Wungu? Menapa panjenengan mentala mirsani Kanjeng Ratu ingkang sulistya ing warna sesandhingan kaliyan wewujudan ingkang ala tanpa rupa? Kados pundi mangke ombyaking para kawula, menawi nyumerapi rajanipun ingkang nggegirisi, nggilani? Kados pundi mangke kuceming asma Praja Majapahit, kalamun kayoman srengenge ingkang nandhang grahana? : Banjur kepriye panemumu Paman Patih? : Menika gampil, panagihipun Minak Jingga dipun tampik mawon, Minangka gantosipun … Minak Jingga dipun paringi mas picis raja brana ingkang kathah. Bab srengenge ing Majapahit, Panjenengan mboten prelu was sumelang. Awit mboten tebih saking mriki, ing kepatihan wonten srengenge kembar ingkang siyaga pinilih nyandhing panjenengan lan madhangi Majapahit manawi panjenengan kersakaken. : (kanthi mesem) Sing kokkarepake srengenge kembar iku apa Layang Seta lan Layang Kumitir putramu dhewe? : Leres…leres…leres, Panjenengan leres. Layang Seta lan Layang Kumitir pancen yoga kula piyambak. Ananging, anggen kula nyadhongaken Layang Seta utawa Layang Kumitir minangka calon garwa Kanjeng Ratu Kencana Sastri Basa /Kelas 11 87Wungu, menika mboten kok lelandhesan awit kula tiyang sepuhipun Layang Seta utawi Layang Kumitir. Ananging, jalaran miturut paningal kula Inggih namung Layang Seta utawa Layang Kumitir ingkang pantes sesandhingan Kaliyan Ratu Kencana Wungu. Kanjeng Ratu sulistya ing warna prasasat Bethari Ratih, dene Seta utawi Kumitir prasasat Bethara Kamajaya mangejawantah.Minak Koncar : Babagan rupa pancen ora nguciwani, nanging ing babagan kadiwasaning pikir, kaweruh, lan kaprigelan nata praja mbok menawa Layang Seta lan Layang Kumitir isih kurang.Patih Logender : Leres, leres, leres, panjenengan leres. Ananging, kaweruh menika saged dipunundhakaken kanthi sinau. Benten kaliyan rupa, mboten saged dipunundhakaken malih.(Patih Angkat Buto lan Patih Renggut Muko mlebet minangka utusan sakingBlambangan, sasampunipun lenggah lan nyembah pakurmatan lajeng matur)Patih Logender : Pawongan, kowe iki sapa? Jalaran aku lagi weruh iki.Patih Angkat Buto : Nggih. Tepangaken, nami kula Angkat Buto.Patih Renggut Muko : Nami kula Renggut Muko.Patih Angkat Buto : Pangkat Patih saking Kadhipaten Blambangan.Patih Logender : Ana wigati apa?Patih Renggut Muko : Sowan kula badhe pinanggih kaliyan sesembahan ing Majapahit ingkang asmanipun Kanjeng Ratu Kencana Wungu.Ratu Kencana Wungu : Oooo....... Angkat Buta lan Renggut Muko, patih saka Blambangan, ya aku iki pangayoman ing Majapahit kang aran Ratu Kencana Wungu.Patih Angkat Buto : Ngaturaken sembah bekti.Patih Renggut Muko : Kula ugi ngaturaken sembah bekti, Kanjeng.Ratu Kencana Wungu : Ya, ya,ya dak tampa, ora liwat puja pangestuku tampa- nana. Banjur tumekamu ing kutha raja Majapahit nduweni karep apa?Patih Angkat Buto : Tebih saking Blambangan, ngemban dhawuhipun Kanjeng Adhipati Minak Jingga kula dipunutus nyuwun pirsa utawi nyuwun wangsulan bab nawala panagih janji, ingkang kaaturaken dhumateng panjenengan rumiyin…Kanjeng Ratu.Ratu Kencana Wungu : Iki kepriye Paman Minak Koncar lan Paman Patih?Minak Koncar : Bab menika mangga kersa Panjenengan, awit ingkang badhe nglampahi inggih Panjenengan.Patih Logender : Mumpung dereng klebus sedaya, kula aturi mentas ma- won. Menawi kalajengaken ambyur, mangke Panjenengan88 Sastri Basa Jawa/Kelas 11ingkang sengsara salaminipun. Sampun ta…pasrah kula mawon! Kula, mangke ingkang nata!Ratu Kencana Wungu : Yen ngono, purba wasesa dak pasrahake marang sira!Patih Logender : Matur nuwun kapitadosanipun Kanjeng Ratu (kalih nyembah).Sindhureja : Kula aturi atos-atos kakang Patih, Panjenengan sakmenika nyepeng purba wasesa… Panjenengan kedah saged migunakaken kanthi wicaksana!Patih Logender : MBoten sisah was sumelang! Tumrapipun Patih logender, bab menika …emm prekawis alit! (kalih mlengos) He..Patih Angkat Buto lan Patih Renggut Muko! Sira wis krungu dhewe, yen perkara iki wis dadi tanggung jawabku. Mula gatekna andharanku iki!Patih Renggut Muko : Inggih, badhe kula semak kanthi premati.Patih Logender : Ing sakawit, sejatine Kanjeng Ratu Kencana Wungu lan sagung nayaka praja wis sarujuk yen Ratu Kencana Wungu lan Adhipati Minak Jingga bakal jejodhoan. Ananging, miturut para aji sepuh kang sidik ing paningal lan pana ing pamawas, ”Jejodhoan ing antarane Ratu Kencana Wungu lan Adhipati Minak Jingga ora bisa dibacutake, jalaran miturut petungan Jawa neptune dina priyayi agung kekalih jebule ketemu selawe utawa kasebut geing, awit Kanjeng Ratu Kencana Wungu lahir dina Anggara Cemengan lan Adhipati Minak Jingga lahir dina Tumpak Jenar ”.Patih Renggut Muko : Menawi pranyata kados mekaten, pancen mboten saged kalajengaken. Awit, yen kalajengaken mesthi nukulaken prahara ingkang ageng.Patih Logender : Minangka patukon kanggo ngurangi rasa cuwa penggalihe Adhipati Minak Jingga sing wis kasil merjaya Kebo Marcuet, Kanjeng Ratu Kencana Wungu kersa paring bebana mas picis raja brana satimbang karo lelabuhane Adhipati Minak Jingga.Patih Angkat Buto : Terang trawaca dhawuh pangandika panjenengan, bab menika badhe kula aturaken Adhipati Minak Jingga ing Blambangan.Patih Renggut Muko : Sarehne sampun cekap anggen kula sowan, mila keparenga kula nyuwun pamit.Ratu Kencana Wungu : Ya…dak keparengake. Sing ati-ati ya!(Patih Angkat Buto lan Patih Renggut Muko nyembah atur pakurmatan lajeng medal)Sindhureja : Ing batos, kula kokkraos mboten sekeca.

Sastri Basa /Kelas 11 89